Co dzieje się, gdy niestraszne wydaje się przerażające, a coś przerażającego przestaje być straszne? Oczami wyobraźni widzimy pewnie kreskówkowego słonia bojącego się bezbronnej myszy, a z drugiej strony turystę próbującego przytulić głodnego lwa. W czasie pandemii fałszywe informacje niejednokrotnie odciskały ślad na tym, jak radzimy sobie w pandemicznej rzeczywistości i jak postrzegamy nasze bezpieczeństwo. 

Tylko w jaki sposób się to bezpieczeństwo w ogóle postrzega? W 1977 roku badacz Daniel Frei wyróżnił cztery rodzaje postrzegania bezpieczeństwa (s. 60). Z jednej strony możemy doświadczać bezpieczeństwa jako pewnego stanu występującego wtedy, gdy jesteśmy świadomi istnienia pewnych zagrożeń, ale pozostają one nieznaczne i postrzegamy je prawidłowo. Odwrotną sytuacją będzie więc stan braku bezpieczeństwa: duże zagrożenie, ale także postrzegane prawidłowo. 

Co jednak, jeżeli przestajemy postrzegać bezpieczeństwo w sposób racjonalny? Tu może pojawić się tzw. stan obsesji (nieznaczne zagrożenie zaczyna być postrzegane jako duże). Z drugiej strony wyróżniono stan fałszywego bezpieczeństwa (duże zagrożenie staje się postrzegane jako niewielkie). 

W ostatnim czasie przekrój tych stanów najdobitniej pokazała pandemia, która dała wiele okazji, by zaobserwować pełen wachlarz postrzegania bezpieczeństwa.

Źródło: depot.ceon.pl

Kiedy teściowa wujka, która pracuje w ministerstwie, mówiła… zamkną miasta, wojsko wyjdzie z bronią na ulice

Przełom lutego i marca 2020 roku. Nad Polską wisi niepokój, 4 marca stwierdzono pierwsze przypadki zakażeń koronawirusem. Na pewien czas niepokój i panika stały się nową codziennością. Syn sąsiada pracujący w wojsku, koleżanka koleżanki lekarka i teściowa wujka, pracująca w ministerstwie, mówią, że… zamknij okno, bo helikoptery będą dezynfekować miasta – m.in. takie przekazy, czerpiąc z niesprawdzonych plotek i fake newsów, pojawiały się w domach. 

Baliśmy się nieznanego. Wcale nie kończyło się to tylko na gwałtownym wykupywaniu artykułów spożywczych i papieru toaletowego, związanym z obawą o to, że w sklepach zabraknie podstawowych produktów (to tzw. panika zakupowa, która w zasadzie nie jest czymś nadzwyczajnym w czasie katastrof/zdarzeń kryzysowych, a nawet już po ich zakończeniu). I choć trudno jest winić za to kogokolwiek, to – w myśl teorii Daniela Freia – pojawił się tzw. stan obsesji, gdyż wokół rosnącego zagrożenia zaczęły pojawiać się informacje mocno przejaskrawiające stan faktyczny.

Szczęśliwie stało się tak, że gdy miast nie zamknięto, a wojsko, mimo że na ulicach zaczęło się czasami pojawiać, to nie zaczęło straszyć bronią. „Teściowa wujka” szybko stała się obiektem żartów. Wtedy pojawiły się jednak myśli: ale skoro nie zamykają miast, wojsko nie straszy, to… coś musi być na rzeczy… I tak na horyzoncie pojawił się zupełnie nowy problem – inny sposób nieprawidłowego postrzegania bezpieczeństwa. A jednocześnie nauka cały czas szła do przodu i dowiadywaliśmy się coraz więcej na temat nowego koronawirusa SARS-CoV-2.

Istnieje tylko „to”, co widzimy. Znasz kogoś, kto widział tego koronawirusa?

Kiedy na wiosnę we Włoszech i w Hiszpanii notowano ogromne poziomy zakażeń i widoczne nadwyżki zgonów względem lat poprzednich, w Polsce przez kilka kolejnych miesięcy zakażenia i zgony przyrastały powoli (aż do jesieni 2020). Niewątpliwe sytuacja była poważna, tyle że skoro pył niepokoju już opadł i rzeczywistość nie stała się rodem z filmów o zombie, a całą sytuację doprawiono jeszcze szczyptą fake newsów przedstawiających obrazy setek trupów na ulicach i wielu trumien (które de facto z fałszywym kontekstem były rozpowszechniane przez internetowych trolli, a niczego nieświadomi internauci następnie je powielali), pytano: to czy w końcu jest się czego bać? Zamiast teściowej wujka z sieci grzmiało: „znasz w ogóle kogoś, kto chorował?”.

Infodemia szalała, lecz niekoniecznie każdy zwracał uwagę na to, jak radzić sobie z fake newsami w czasach pandemii. Nieprawdziwe informacje o ciałach i trumnach rzekomych ofiar pojawiały się dalej. Za każdym razem traktowano je jednak jako dowód na to, że media kłamią, by straszyć ludzi, choć jedyny związek, jaki te obrazy miały z mediami, to z tymi społecznościowymi, gdzie nadawano im niewłaściwy kontekst.

Wtem po kumulacji wszystkich tych zdarzeń w krótkim czasie zrodził się stan fałszywego bezpieczeństwa (duże zagrożenie staje się postrzegane jako niewielkie). Stan, który nie ułatwił nadejścia drugiej i trzeciej fali zakażeń. Zaczęły pojawiać się teorie negujące pandemię i istnienie wirusa, a dodatkowo sugerowano jeszcze, że wirus jest, ale nie jest w ogóle groźny dla zdrowia publicznego.

Wszystko to wyraźnie utrudniło walkę z pandemią. Począwszy od niechęci wobec środków dystansowania społecznego, a skończywszy na spadku zaufania wobec świata nauki. W wielu przypadkach pandemia przestała być postrzegana jako problem. W tym ujęciu problemem stali się za to: lekarze, naukowcy i przedstawiciele instytucji publicznych oraz wiele innych grup – wszyscy, których (w myśl narracji spiskowych) postrzegano jako niebezpiecznych i podporządkowanych systemowi, chcących zaszkodzić społeczeństwu za wszelką cenę (posuwając się nawet do depopulacji!).

Czy właściwe postrzeganie bezpieczeństwa jest możliwe? Wróćmy do Daniela Freia

Bezpieczeństwo samo w sobie jest dość kruche i w uproszczeniu „może być” lub „nie”, ale cały czas obserwujemy zmiany, jakie dokonują się w jego postrzeganiu. I pozostaje pytanie, czy w dobie pandemii jesteśmy w stanie zachować umiar/rozsądek w naszym strachu lub przy jego braku. Od tego zależy, jakie środki zostaną przedsięwzięte przeciw zagrożeniu oraz jak będą realizowane w społeczeństwie.

Nie musimy być słoniem bojącym się myszy ani turystą tulącym głodnego lwa. Trudno jednak oczekiwać „wszystkiego od wszystkich”. Jednak dobrze mieć z tyłu głowy, że strach nie jest naszym przyjacielem. Całkowicie go jednak ignorować nie możemy. Dobrze by było jednak – jak na podstawie podręcznikowego przykładu – „prawidłowo” postrzegać bezpieczeństwo lub jego brak. Żeby nie dać się fake newsom, które zaburzają ten stan, warto korzystać z pierwotnych i naukowych źródeł. Zarządzanie bezpieczeństwem i postrzeganiem ryzyka powinno leżeć mimo wszystko w rękach właściwych organów, które powinny wyciągać wnioski na przyszłość, zwłaszcza pod kątem komunikacyjnym w zarządzaniu kryzysowym.

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.