Pamiętacie bajkę o Kulfonie? 

Gigantyczne uszy, siwa kępka włosów i bródka oraz czerwony szpiczasty nos. To charakterystyczne cechy wyglądu Kulfona, bohatera dziecięcego programu telewizyjnego, kukiełki, a przede wszystkim – postaci fikcyjnej.

Postać Kulfona pochodzi z bajki (m.in. „Ciuchcia”), w której gra rolę przeciwnika Profesora Ciekawskiego i jego asystentki żaby Moniki. Jakie jest główne zadanie Kulfona? Porwać żabę.

Przeszło dwie dekady później postać Kulfona wraca na scenę. Już nie na tę w telewizji, lecz w internecie – na X (dawniej Twitter). Coolfonpl jest, podobnie jak ten z bajki, narzędziem w rękach właściciela, w tym przypadku – anonimowym profilem. Kukiełką Kulfona sterował ukryty aktor, a za kontem chowa się prawdziwa osoba, która próbuje pozostać niewidoczna.

Mimo że Coolfonpl twierdzi, że „ewidentne fejki”, które udostępnił na swoim kanale, później usuwa, w rzeczywistości jest inaczej. Fałszywe treści są dostępne na jego profilu nawet rok po publikacji weryfikacyjnej analizy Stowarzyszenia Demagog.

Antagonista? Jest ich wielu. Można wskazać Gretę Thunberg, Donalda Tuska czy Sylwię Spurek.

Ostatnio jest nim również Jakub Wiech, który stał się obiektem ofensywnych postów Coolfonapl oraz anonimowych kont zaangażowanych w jego treści. To bitwa, w której do ataku wykorzystuje się „śnieżki”, posty, ale i zasięgi. Nim jednak przedstawimy bardziej radykalne treści, przyjrzyjmy się paru faktom…

W sieci nikt nie jest anonimowy

Jako osoby publikujące treści w mediach społecznościowych ponosimy za nie pełną odpowiedzialność. Anonimowość często jest pozorna.

Wiemy, że administrator profilu Coolfonpl zlokalizowany jest w Wadowicach. W przeszłości zajmował się m.in. pozycjonowaniem SEO, marketingiem internetowym i tworzeniem stron internetowych.

Osoba publikująca treści na koncie Coolfonpl nie tylko mieszka w Wadowicach, lecz także się tam urodziła. Co więcej, sąsiaduje z firmą Maspex, wadowickim koncernem spożywczym.

Treści zamieszczone na profilu sugerują również wprost, że 25 marca 2023 roku osoba ta była na spotkaniu z dr Kulińską, organizowanym w Wadowicach przez Klub Konfederacji Wadowice.

Materiały z tego spotkania pojawiły się również w innych miejscach w sieci.

Administrator konta Coolfonpl tworzył w przeszłości sklep internetowy. Wiemy, że wrócił z Holandii, aby ratować rodzinny biznes związany z branżą reklamową.

Właściciel konta posiada również dość specjalistyczną wiedzę o funkcjonowaniu drukarni, a w przeszłości wraz z ojcem zaginał ulotki, gdy ten nie dysponował zginarką.

[Aktualizacja 24.11.2023: usunęliśmy zbędne dane.]

Pełna przestróg bajka o…

To tylko kilka wybranych informacji, które są ogólnodostępne na profilu Coolfonpl. Jest ich znacznie więcej. W historii znajdziemy choćby istotne daty z życia administratora. Co ważne, właściciel konta opublikował je sam – najczęściej jako komentarze do własnych treści. Oznacza to, że każdy z użytkowników platformy ma do nich dostęp.

Podobne konta, często zaangażowane w trolling, są jedynie pozornie anonimowe. Rozpowszechnianie treści związanych z hejtem, dezinformacją i mową nienawiści niesie za sobą realne konsekwencje.

Nękanie, groźby, publikowanie fałszywych informacji podważających kompetencje i naruszanie dóbr osobistych stanowią podstawy do roszczenia swoich praw na drodze sądowej – niezależnie od tego, czy ma to miejsce w mediach społecznościowych czy poza internetem.

Plastusiowe figurki — Coolfonpl i „Hałabała”

Zdjęcie profilowe konta Coolfonpl przedstawia Kulfona, którego zaprojektowała Barbara Piela, postać również istotna w tej historii – jej plastusie zasłynęły z cyklu „Kukiełkowy świat Basi”.

Plastusiowa postać Coolfonapl z X (dawniej Twitter) ma na głowie „foliową czapeczkę”, która w ogólnym rozumieniu odnosi się do wiary w teorie spiskowe i jest symbolem tego zjawiska.

Barbara Piela wykonała plastusiową podobiznę nie tylko Coolfonapl, lecz także Jakuba Wiecha. Tego drugiego przedstawiła prześmiewczo jako Hałabałę, ponieważ – jak sama pisze:

Scenki i animacje z udziałem Coolfonapl oraz „Hałabały” nie tylko obiegły media społecznościowe. Barbara Piela stworzyła także plastusiowy kalendarz, w którym lipiec zilustrowała „Hałabałą” – plastusiem przedstawiającym Jakuba Wiecha.

Do kalendarzy jeszcze wrócimy. W tym miejscu przyjrzyjmy się bliżej temu, dlaczego te pozornie humorystyczne treści mogą stanowić poważne zagrożenie. Plastusiowe pojedynki „Hałabały” z Coolfonempl wydają się czymś więcej niż tylko metaforą.

Plastusiowe wsparcie

Barbara Piela to nie tylko autorka szyderczego wizerunku Jakuba Wiecha i podobizny Coolfonapl. Od lat tworzy plastusie (figurki z plasteliny wykorzystywane do krótkich animacji lub obrazków), które w sposób satyryczny mają komentować rzeczywistość polityczną.

Plastusie komentują nie tylko słuszność działań podejmowanych przez Wiecha w zakresie odpowiedzialności za obraźliwe treści wykorzystujące jego wizerunek lub kierowane w jego stronę, lecz także pandemię, wojnę w Ukrainie i zmianę klimatu. Scenkę z plastusiami, która miała negować globalne ocieplenie, weryfikowaliśmy w jednej z naszych analiz.

8 sierpnia 2023 roku konto Konfederacji na platformie X opublikowało materiał wideo, w którym również wykorzystano plastusiowe figurki. Zarówno wykonanie postaci, jak i konwencja filmu nasuwają wyraźne skojarzenia ze stylem, którym posługuje się Barbara Piela w swojej twórczości.

Niestety, materiał nie został opatrzony komentarzem dotyczącym autorstwa. W tej sprawie podjęliśmy próbę kontaktu z kontem baspiela na platformie X, jednak możliwość wysłania wiadomości do konta jest zablokowana, a nasze prośby pozostały bez komentarza.

Ich autorka wielokrotnie wchodziła w interakcje z kontem Coolfonpl, ale również okazywała wsparcie Piotrowi Witczakowi czy fundacji Ordo Medicus.

Co więcej, zysk ze sprzedaży plastusiowych kalendarzy miał – zdaniem Barbary Pieli – zasilić m.in. organizację Ordo Medicus.

Wydawnictwo Grafikon

Kalendarze z plastusiami były wydane przez drukarnię Grafikon (1, 2). Drukarnia ta mieści się w Wadowicach. Warto również przyjrzeć się jej profilowi na platformie X.

Konto zostało utworzone w październiku 2022 roku. Od stycznia 2023 roku jest nieaktywne w zakresie publikacji treści. Kiedy zajrzymy w listę kont, które obserwują profil drukarni, okaże się, że zdecydowana większość jest anonimowa.

Kot Behemot i wezwanie

Ciekawa sytuacja miała również miejsce 5 i 6 kwietnia 2023 roku. 5 kwietnia konto Kot_Behemot_NSA opublikowało post sugerujący powiązanie konta Coolfonpl lub osoby nim administrującej z wadowicką drukarnią.

Dzień później konto Grafikonu, które przez dłuższy czas nie publikowało żadnych treści na platformie, w odpowiedzi na post Kot_Behemot_NSA, zamieściło skan pisma. Dokument zatytułowano „Wezwanie do zaprzestania naruszania dóbr osobistych i usunięcia skutków dokonanych naruszeń”.

Coolfonpl to tylko symbol

Wojna konta Coolfonpl z Wiechem to oczywiście tylko przykład. Podobnych sytuacji w mediach społecznościowych jest o wiele więcej. Mówią o tym choćby Dawid Myśliwiec czy Tomasz Rożek. W swoim materiale wideo Tomasz Rożek wypowiada się w następujący sposób:

Rozpowszechnianie hejtu, obraźliwych treści i gróźb w mediach społecznościowych jest poważnym problemem, a jego skala może przytłaczać. Poniżej zamieszczamy wybrane przykłady z platformy X, które mają na celu unaocznić opisywane przez nas zjawisko.

Tomasz Rożek o tym, co spotyka go w internecie, opowiada następująco:

Fala sprzeciwu – hejt i dezinformacja 

Przez ostatnie lata w przestrzeni medialnej dominowały tematy związane z pandemią lub z wojną w Ukrainie, które jeszcze wyraźniej spolaryzowały społeczeństwo. Hejt pozostawał w cieniu tych wydarzeń.

To niebezpieczne zjawisko dotyka wiele osób: zarówno dziennikarzy, polityków, publicystów, sportowców, jak i zwykłych ludzi. Biorąc pod uwagę ostatnie materiały publikowane przez twórców internetowych oraz ich liczbę, możemy odnieść wrażenie, że zjawisko hejtu przybiera na sile.

W sprawie hejtu poprosiliśmy również o komentarz dr hab. Adama Bodnara, byłego rzecznika praw obywatelskich:

 

W ostatnim czasie problem hejtu komentowali właściciele kanałów popularnonaukowych. Pierwszy był Dawid Myśliwiec (Uwaga! Naukowy Bełkot), a następni: Tomasz Rożek (Nauka to lubię) i Jakub Wiech (Elektryfikacja).

Dawid Myśliwiec w swoim filmie o hejcie i jego konsekwencjach mówi wprost:

Hejt nie kończy się w internecie

Czy internetowi twórcy mogą mieć uzasadnione obawy dotyczące swojego bezpieczeństwa? Czy twórcy – jak sugeruje jeden z polityków – powinni się pogodzić z hejtem i wyposażyć w „grubą skórę”, jeśli zdecydowali się na publiczną twórczość? Kwestię tę komentuje dla Demagoga dr Marzena Cypryańska-Nezlek, psycholożka z SWPS:

 

 

Należy pamiętać o tym, że hejt w przestrzeni internetowej może mieć swoje realne konsekwencje w świecie offline. Ostatnio przekonała się o tym np. Małgorzata Kidawa-Błońska, której 15 listopada 2023 roku zdewastowano ogrodzenie przed domem.

Bolesne komentarze publikowane były również w sprawie Mikołaja Filiksa. Jego śmierć została wykorzystana do ataków na rodzinę i bliskich.

Innym dotkliwym przykładem tego, do czego może doprowadzić hejt, są wydarzenia, do których doszło po morderstwie dwójki protestujących przeciwko otwarciu kopalni odkrywkowej w Panamie.

Internetowa społeczność hejtująca osoby działające na rzecz środowiska oraz negująca istnienie zmiany klimatu zaraz po wydarzeniach podczas protestu zaczęła mordercę określać mianem „bohatera”, a protestujących – „terrorystami”.

Marzena Cypryańska-Nezlek, psycholożka z SWPS, tak komentuje konsekwencje hejtu i mowy nienawiści:

Memy i satyra też mogą być narzędziem do szerzenia dezinformacji i hejtu

Wśród przykładów hejtu mogą znajdować się informacje zarówno nieprawdziwe, wprowadzające w błąd, jak i przybierające formę dezinformacji. Jak pisze organizacja First Draft News:

Przykłady wykorzystywania parodii i satyry do działań związanych z dezinformacją opisywaliśmy w analizach dotyczących wykorzystania treści humorystycznych w kampanii wyborczej oraz memów w internecie.

Satyra również może być formą dezinformacji. Treści pełne kpiny, odnoszące się do osób będących celami takich ataków, mają najczęściej uderzyć w daną osobę, poświadczyć nieprawdę np. o jej aktywności zawodowej.

Żartobliwe treści mogą też podawać w wątpliwość istnienie powszechnie i naukowo uznanych faktów, np. globalnego ocieplenia, w związku z czym przyczyniają się do promowania zjawisk społecznie niebezpiecznych, jakim może być np. negacjonizm klimatyczny.

Hejt a fałszywe informacje

Hejt i fałszywe informacje mogą iść ze sobą w parze. Dr Katarzyna Bąkowicz, komunikolożka i medioznawczyni z SWPS, w komentarzu dla Demagoga zwraca uwagę na kwestie związane z aspektem przemocy:

 

Przyjrzyjmy się, jak to wygląda na konkretnych przykładach. Coolfonpl na platformie X zamieszczał szereg treści odnoszących się do Jakuba Wiecha. Były to m.in.: podważanie kompetencji zawodowych i jakości wykształcenia, insynuacje i sugestie powiązań ze służbami lub pozostawania w tzw. układzie z innymi podmiotami.

Jak w komentarzu dla Demagoga opisuje swoją sytuacje Jakub Wiech?

Prawdziwy problem tkwi głębiej: w komentarzach 

Same wpisy użytkownika Coolfonpl są w rzeczywistości jedynie szczytem „góry lodowej” hejtu. W komentarzach do nich odnajdujemy treści jeszcze bardziej radykalne.

To w komentarzach użytkownicy, regularnie wchodzący w interakcje z Coolfonpl, sugerują potajemną działalność Wiecha z poszczególnymi państwami oraz publikują obelgi i groźby.

Aktywność konta Coolfonpl nie ogranicza się jedynie do sugerowania współpracy Jakuba Wiecha i do wykorzystywania jego wizerunku do znieważania i upokarzania go.

To konto regularnie publikuje fałszywe informacje związane z pandemią, z rosyjską agresją w Ukrainie czy ze zmianą klimatu. Wielokrotnie tego typu materiały były weryfikowane przez nas i przez inne portale. Coolfonpl m.in.:

• przedstawił polską szkołę w Ukrainie jako szkołę w Polsce (wpis Demagoga na portalu X),
• udostępnił kadry z rosyjskiego filmu propagandowego, który oskarżał ukraińskich kibiców o hajlowanie (analiza portalu Demagog),
• udostępnił informację, jakoby „Czerwona Kalina” była pieśnią UPA (analiza portalu Demagog),
• publikował fałszywe informacje nt. efektu cieplarnianego (analiza portalu Nauka o Klimacie),
• sugerował, że wyniki przedstawiane w raportach IPCC są statystycznymi trikami (analiza portalu Skeptical Science nt. sztuczki Mike’a).

Mowa nienawiści w świetle prawa

Dr hab. Adam Bodnar, były rzecznik praw obywatelskich, w komentarzu dla Demagoga opisuje kwestie dotyczące hejtu i mowy nienawiści:

 

 

Coolfonpl to wyłącznie symbol tego, co dzieje się w niektórych przestrzeniach platform społecznościowych, gdy moderacja i regulacje są niewystarczające. Co więcej, nie jest również tak, że konta te działają samodzielnie. Czy aktywności tego typu pozostają bezkarne?

Przyjrzyjmy się temu, w jaki sposób mowę nienawiści oraz hejt definiuje polskie prawo. O komentarz poprosiliśmy Marlenę Sztyber, prawniczkę i medioznawczynię z Uniwersytetu Warszawskiego.

 

Jakie działania dotknęły Jakuba Wiecha? Mówi o tym w ten sposób:

 

Jak zauważyliśmy wcześniej, konta tego typu mogą inicjować swoimi postami wątki w mediach społecznościowych przepełnione obelgami czy nawet groźbami. Jednak interakcje między nimi nie muszą być ograniczone wyłącznie do zalewania poszczególnych wątków komentarzami.

Niewinny internetowy żart?

Coolfonpl oraz sieć kont wchodzących z nim w interakcję podaje w wątpliwość wiele zjawisk i postaw, m.in.: słuszność wsparcia Ukrainy w wojnie z Rosją, pandemię i zmianę klimatu. Jednak ich aktywność dawno przekroczyła już granice niedowierzania i przyjęła formę internetowych rajdów znanych z 4chana.

Rajdy to zbiorowa i skoordynowana aktywność siatki kont w konkretnych wątkach, polegająca na tym, że komentarze i posty tych profili dosłownie zalewają media społecznościowe. Zjawisko to najczęściej łączy się z nękaniem w sieci (ang. cyberbulling), czyli publikacją ofensywnych, przemocowych i najczęściej fałszywych treści.

#Hałabała

Trudno z całą pewnością wskazać, czy to, co działo się między 15 a 17 listopada 2023 roku na X, było rajdem. Jedno jest pewne – słowo „Hałabała” zostało jednym z najpopularniejszych słów nie tylko na polskim X. Natomiast pod hashtagiem #Hałabała w tych dniach pojawiło się sporo treści. Większość z nich bezpośrednio nawiązywała do Jakuba Wiecha.

Według strony agregującej trendy na platformie X (archive.twitter-trending.com) na 16 listopada o godzinie 17:30 „Hałabała” był drugim najpopularniejszym słowem kluczowym w Polsce.

Kulfon, posprzątaj w pokoju!

W ostatnim odcinku bajki („Kulfon, co z ciebie wyrośnie”) Kulfon z Moniką wybierają się do Profesorka. Nim jednak wyjdą, odkrywają, że w pokoju Kulfona harcują myszy. Wygląda na to, że gryzonie wspaniale odnajdują się w bałaganie Kulfona i urządziły sobie w nim wesołe miasteczko.

Zniecierpliwiony Profesorek przybywa z ratunkiem w postaci ciastek dla myszy, a Monika rzuca w popłochu: „Nie wiem, jak sobie poradzić z tymi zwariowanymi myszami”. Scenę dopełnia Kulfon złapany w sieci i wiszący przy lampie. Chwilę później cała trójka sprząta pokój.

Niestety – nie zawsze bałagan sprząta się tak łatwo jak w bajkach. Konsekwencje tego, co dzieje się w komentarzach na platformie X (choć nie tylko), są dotkliwe dla wielu twórców i ich bliskich. Gruba skóra może nie być wystarczająca, gdy osoby dotknięte hejtem pozostają z tym same i przestają się czuć bezpiecznie.

23 listopada 2023 roku o godzinie 12:22 na profilu Coolfonpl pojawiło się oficjalne sprostowanie dotyczące treści zamieszczanych przez to konto o Jakubie Wiechu. Choć usunięcie 4 postów nie jest jeszcze gruntowną zmianą, to jednak próba wprowadzenia porządku.

Jeszcze raz podkreślamy: nikt nie jest w sieci anonimowy. W Polsce, tak jak i w innych krajach, mowa nienawiści jest karalna. Kodeks karny przewiduje odpowiednie sankcje za tego typu przestępstwa. W odpowiedzi na naszą prośbę o komentarz do niniejszego tekstu administrator konta Coolfonpl opublikował poniższą grafikę: