Kontekst wypowiedzi

20 września w „Newsweeku” opublikowany został wywiad z Janem Dudą, radnym PiS i przewodniczącym Sejmiku Województwa Małopolskiego, a także ojcem prezydenta Andrzeja Dudy. Pierwsza część rozmowy dotyczyła sytuacji osób nieheteronormatywnych. Dziennikarka „Newsweeka” Renata Grochal przywołała uchwałę małopolskiego sejmiku, sprzeciwiającą się „promowaniu ruchów LGBT”, na co Duda odpowiedział:

W tym miejscu warto wyjaśnić jedną rzecz: gender i nieheteronormatywność nie są ze sobą tożsame ani nie wynikają z siebie nawzajem. Według słownika „gender” oznacza „zespół zachowań, norm i wartości przypisanych przez kulturę do każdej z płci”. Po drugiej stronie jest płeć biologiczna, czyli z języka angielskiego „sex”. Homoseksualność i pozostałe orientacje seksualne nie mają związku z płcią ani kulturową, ani biologiczną. Więcej na temat historii i zastosowania pojęcia „gender” piszemy w analizie wypowiedzi Jakuba Kuleszy.

W dalszej części tej wypowiedzi Jan Duda stwierdził, że zamiast promować wybór w kwestii identyfikacji seksualnej, powinno się „wykorzystywać predyspozycje biologiczne, by osiągnąć to, czego większość z nas chce, czyli mieć ciepły dom, dzieci, rodzinę”. Renata Grochal zareagowała na te słowa, przypominając, że „homoseksualizm to nie choroba i nie da się go przepracować lub wyleczyć”.

W odpowiedzi Duda wskazał na artykuł z czasopisma naukowego „Science Magazine”, z którego ma wynikać, że u zdecydowanej mniejszości homoseksualistów pociąg seksualny do osób tej samej płci wynika z uwarunkowań genetycznych. U reszty osób homoseksualność jest efektem wpływów hormonalnych lub kulturowych. Chodzi o artykuł pt. „Large-scale GWAS reveals insights into the genetic architecture of same-sex sexual behavior” opublikowany w sierpniu 2019 roku.

Badanie odbiło się echem w środowisku naukowym ze względu na rzucenie nowego światła na wiedzę o związku genetyki z nieheteroseksualnością. O publikacji pisały również polskie media, m.in. „Gazeta Wyborcza”, Nauka w Polsce oraz „Tygodnik Powszechny”. Badanie stało się również przedmiotem wywiadu przeprowadzonego przez Katolicką Agencję Informacyjną z dr. hab. Wojciechem Draganem.

Co wykazało badanie?

Naukowcy od dłuższego czasu sądzili, że geny częściowo wpływają na orientację seksualną. Jedno z badań wykazało, że bliźnięta jednojajowe częściej dzielą orientację seksualną niż bliźnięta dwujajowe lub rodzeństwo adoptowane. Naukowcy sugerowali też, że za homoseksualność u mężczyzn odpowiada jeden odcinek na chromosomie X. Badania te były jednak w większości przeprowadzane na małych próbach i skupiały się głównie na mężczyznach. Utrudniło to naukowcom wykrycie wielu wariantów genetycznych związanych z orientacją seksualną. Więcej badań dotyczących tego zagadnienia można znaleźć w filmie „Czy homoseksualizm można mieć w genach?” na kanale Uwaga! Naukowy bełkot na YouTubie.

Autorzy artykułu opublikowanego w „Science” postanowili przebadać związki między genetyką a preferencjami seksualnymi na szerszą skalę. Przebadali genomy około 500 tys. osób, zgromadzone w Biobanku Zjednoczonego Królestwa oraz zasobach amerykańskiej firmy 23andMe. Dawcami były osoby między 40. a 70. rokiem życia. Zespół współpracował z naukowcami behawioralnymi, a także konsultował się z przedstawicielami środowiska LGBT+. Było to jak dotąd największe w historii badanie dotyczące związków między genetyką a zachowaniami homoseksualnymi.

Naukowcy zbadali nie tylko same genomy, ale też dane z ankiet dotyczących zachowań seksualnych, wypełnionych przez uczestników. Badanych zapytano, czy kiedykolwiek odbyli stosunek seksualny z osobą tej samej płci. Osoby, których genomy pochodziły od firmy 23andMe, zapytano dodatkowo o to, do której płci czują większy pociąg. Takich osób było jednak mniej (ok. 15 tys.).

Zespół badaczy zidentyfikował pięć genów powiązanych z twierdzącą odpowiedzią na pytanie o doświadczenia seksualne z osobami tej samej płci. Dwa z tych genów były wspólne dla mężczyzn i kobiet, dwa były charakterystyczne tylko dla mężczyzn, a jeden znaleziono wyłącznie u kobiet. Wspomniane geny znajdowały się w chromosomach niezwiązanych z dziedziczeniem płci. Co ciekawe, geny te są blisko związane z genami odpowiedzialnymi za wyczuwanie zapachów i smaków, które naukowcy wiążą z pociągiem seksualnym. U mężczyzn występowanie tych genów powiązano ponadto z łysieniem, co wskazuje na związek występowania zachowań homoseksualnych z hormonami płciowymi takimi jak testosteron.

Jak wyjaśnia prof. Jacek Kubiak, który wyniki badania skomentował dla „Gazety Wyborczej”, zidentyfikowane przez naukowców „geny – działając w trakcie życia płodowego, kiedy kształtuje się system nerwowy człowieka – mogą tworzyć sprzyjające dla takiego lub innego utrwalania się przyszłych skłonności, różnego zresztą typu, modyfikacje środowiska rozwoju płodu”.

Innymi słowy, informacji o orientacji seksualnej danej osoby nie da się wywnioskować wyłącznie na podstawie jej genomu – należy wziąć pod uwagę również wpływy środowiskowe, takie jak chociażby hormony i przeciwciała występujące w organizmie matki, oddziałujące na dziecko w okresie płodowym.

Jakie z tego płyną wnioski?

Dr Andrea Ganna, jeden z członków zespołu badawczego, twierdzi, że:

Jak przekonuje Benjamin Neale (sam będący gejem), który przewodniczył badaniom, homoseksualność „jest wpisana w nasze geny i jest częścią naszego środowiska. To część naszego gatunku i część tego, kim jesteśmy”. Naukowiec wyraźnie sprzeciwia się również wykorzystywaniu jego publikacji przez ludzi, którzy twierdzą, że bycie homoseksualistą to wybór i którzy opowiadają się za taktykami takimi jak terapia konwersyjna.

Dotychczasowe badania nie wykazały związków pomiędzy orientacją homoseksualną a doświadczeniami społecznymi. Zagadnienie to opisujemy szerzej w analizach wypowiedzi Zbigniewa Ziobry i Janusza Korwin-Mikkego. Na początku analizy wspomnieliśmy też, że do wyników badania przedstawionych w „Science” odniosła się Katolicka Agencja Informacyjna, która przeprowadziła wywiad z dr. hab. Wojciechem Draganem z Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzący powołał się na komentarze „niektórych” osób, że „skoro orientacja seksualna nie jest kwestią genów, a wpływ na nią mają uwarunkowania środowiskowe, uprawnione wydaje się proponowanie jakichś form terapii konwersyjnej homoseksualizmu”.

Ekspert wypowiedział się na temat takich praktyk negatywnie:

O zakazanie w Polsce terapii konwersyjnych prowadzonych na osobach homoseksualnych  wystąpił również w październiku ubiegłego roku Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar. Z kolei Polskie Towarzystwo Seksuologiczne już w 2016 roku podkreślało, że „orientacja seksualna nie podlega możliwości dowolnego kształtowania zgodnie z kulturowo – społecznymi oczekiwaniami, nie jest kwestią wyboru lub mody”.

Aby upewnić się, że wnioski z badania nie zostaną błędnie zinterpretowane, jego autorzy opracowali wraz z przedstawicielami środowisk LGBT+ i specjalistami ds. komunikacji naukowej stronę internetową, która przedstawia wyniki – a także ich ograniczenia – używając wrażliwego, pozbawionego żargonu naukowego języka.

Krytyka badania

Po opublikowaniu wyników badania w środowisku naukowym pojawiły się również głosy krytyczne. Prof. William Rice z Uniwersytetu Kalifornijskiego zauważył, że autorzy zadali niewłaściwe pytanie w ankiecie skierowanej do osób, których genomy były badane. Zdecydowana większość osób otrzymała bowiem pytanie tylko o to, czy odbyła kiedykolwiek stosunek seksualny z osobą tej samej płci, co wyklucza osoby homo- i biseksualne, które do tej pory nie uprawiały seksu z przedstawicielami swojej płci.

I na odwrót – osoba heteroseksualna, która doświadczyła stosunku z osobą tej samej płci, była zaliczana do grupy osób wykazujących skłonności homoseksualne, mimo że wcale nie musi ich posiadać.

Rice pochwalił jednak wysiłek naukowców, wskazując, że „duża część populacji” nie jest wyłącznie heteroseksualna, osoby te „chcą zrozumieć, kim są i dlaczego czują się w ten sposób”. Z kolei Michael Bailey z Northwestern University żałował, że nie zapytano osób, których dane pobrano z Biobanku, do której z płci czują większy pociąg (o tę kwestię zapytano jedynie osoby, których dane pochodziły z zasobów 23andMe).

Artykuł powstał w ramach projektu „Fakty w debacie publicznej”, realizowanego z dotacji programu „Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy”, finansowanego z Funduszy EOG.