Kontekst wypowiedzi

W programie „Kropka nad i” wicemarszałek Senatu Michał Kamiński powiedział, że jego zdaniem powinno zostać przeprowadzone referendum dotyczące możliwości stosowania aborcji. To stwierdzenie skomentował minister Łukasz Schreiber, pytając, czy Michał Kamiński również popiera przeprowadzenie referendum w sprawie kary śmierci. Michał Kamiński odpowiedział, że nie, ponieważ Polska jest sygnatariuszem umów międzynarodowych, które nie dopuszczają stosowania kary śmierci, a zatem przeprowadzenie referendum w tej sprawie nie jest możliwe.

Przepisy dotyczące referendum

Kwestię referendum ogólnokrajowego (w odróżnieniu od referendum lokalnego) reguluje konstytucja oraz ustawa o referendum ogólnokrajowym. Konstytucja w art. 125. stwierdza, że: 

Natomiast z art. 67 ustawy o referendum ogólnokrajowym wynika, że jeśli wynik jest wiążący (tj. wtedy, gdy w referendum bierze udział ponad połowa uprawnionych do głosowania), to „właściwe organy państwowe podejmują niezwłocznie czynności w celu realizacji wiążącego wyniku referendum zgodnie z jego rozstrzygnięciem przez wydanie aktów normatywnych bądź podjęcie innych decyzji, nie później jednak niż w terminie 60 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sądu Najwyższego o ważności referendum w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”. 

W polskim prawie nie ma zapisów wprost zakazujących przeprowadzania referendum wtedy, gdy jego wynik mógłby być potencjalnie niezgodny z ratyfikowaną umową międzynarodową lub innym aktem prawnym.

Jakie akty prawne zabraniają stosowania kary śmierci?

Źródłami powszechnie obowiązującego w Polsce prawa są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Zgodnie z art. 91 konstytucji:

Ustawa zasadnicza w art. 38 gwarantuje wszystkim prawną ochronę życia, a w art. 40 zabrania stosowania tortur, kar cielesnych oraz poniżającego traktowania. Obowiązujący w Polsce kodeks karny nie przewiduje kary śmierci. 

Polska 19 stycznia 1993 roku ratyfikowała Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (tzw. Europejska Konwencja Praw Człowieka). Jest to umowa sporządzona pierwotnie w 1950 roku w Rzymie przez państwa będące członkami Rady Europy. Aktualnie jej ratyfikowanie jest warunkiem członkostwa w organizacji.

Konwencja określa podstawowe prawa człowieka takie jak prawo do życia, wolności, czy zakaz stosowania tortur. Na mocy Konwencji powołano także Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, do którego składać skargi mogą obywatele i organizacje wszystkich państw będących członkami Rady. Konwencja jest sukcesywnie rozszerzana protokołami dodatkowymi.

28 kwietnia 1983 roku do Konwencji dodano Protokół 6, w którego w art. 1 zakazano stosowania kary śmierci, wprowadzając w art. 2 wyłączenie dotyczące czasu wojny. Protokół ten został ratyfikowany przez Polskę 30 października 2000 roku.

14 lat później, 23 maja 2014 roku, Polska ratyfikowała również Protokół 13 (pierwotnie sporządzony 3 maja 2002 roku), który całkowicie zabrania wykonywania kary śmierci, także w czasie wojny. Dokument nie przewiduje żadnych wyłączeń, jednak zaznacza w art. 4, że państwo ratyfikujące go może wskazać terytorium, na którym będzie on stosowany. Obok Europejskiej Konwencji Praw Człowieka obowiązującym w Polsce aktem prawnym, który zabrania stosowania kary śmierci, jest także Karta Praw Podstawowych UE.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej

13 grudnia 2007 roku podpisany został tzw. Traktat Lizboński, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku. W art. 6 uznano Kartę Praw Podstawowych (uchwaloną w Nicei 7 grudnia 2000 roku) za obowiązujące w UE prawo. W art. 2 Karty czytamy, że:

Do karty Wielka Brytania i Polska złożyły dodatkowy protokół, w brzmieniu:

Artykuł 1:

1. Karta nie rozszerza zdolności Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone.
2. W szczególności i w celu uniknięcia wszelkich wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty nie tworzy praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym.

Artykuł 2

Jeżeli dane postanowienie Karty odnosi się do ustawodawstw i praktyk krajowych, ma ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznane przez ustawodawstwo lub praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa.

Polska dodatkowo zaznaczyła, że „Karta w żaden sposób nie narusza prawa Państw Członkowskich do stanowienia prawa w zakresie moralności publicznej, prawa rodzinnego, a także ochrony godności ludzkiej oraz poszanowania fizycznej i moralnej integralności człowieka”.

Po morderstwie prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza poseł Konfederacji Jakub Kulesza wniósł interpelację do ministra sprawiedliwości w sprawie możliwości przywrócenia w Polsce kary śmierci. Przedmiotem zainteresowania polityka było m.in. stanowisko ministra w sprawie wprowadzenia do kodeksu karnego kary śmierci za ludobójstwo oraz kwalifikowaną postać zabójstwa, a także pomysłu przeprowadzenia referendum ogólnokrajowego w sprawie wprowadzenia kary śmierci za te przestępstwa.

W udzielonej odpowiedzi wiceminister sprawiedliwości Marcin Warchoł zwrócił uwagę na niemożność wprowadzenia w Polsce kary śmierci z uwagi na fakt, że Europejska Konwencja Praw Człowieka wraz z jej protokołami w sposób ostateczny wyeliminowała karę śmierci z europejskiego obszaru karnoprawnego. Nie odniósł się jednak do kwestii referendum, podkreślając, że sprawa ta pozostaje poza zakresem właściwości ministra sprawiedliwości. Zatem aby wprowadzić karę śmierci, Polska musiałaby przestać być stroną Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a także członkiem Unii Europejskiej.

Z art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej wynika, że każde państwo członkowskie, zgodnie ze swoimi wymogami konstytucyjnymi, może podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii. Kraj, który postanowił o wystąpieniu, notyfikuje swój zamiar Radzie Europejskiej. W świetle wytycznych Rady Europejskiej Unia prowadzi negocjacje i zawiera z tym państwem umowę określającą warunki wystąpienia, uwzględniając ramy przyszłych stosunków państwa z Unią. Umowę tę negocjuje się zgodnie z art. 218 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Jest ona zawierana w imieniu Unii przez Radę, stanowiącą większością kwalifikowaną po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego.

Traktaty przestają mieć zastosowanie do państwa, które opuściło UE, od dnia wejścia w życie umowy lub, w przypadku jej braku, dwa lata po notyfikacji, chyba że Rada Europejska w porozumieniu z danym państwem członkowskim podejmie jednomyślnie decyzję o przedłużeniu tego okresu.

Ze ścieżki tej skorzystała dotychczas jedynie Wielka Brytania w ramach Brexitu.

Procedura wystąpienia z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka przewidziana jest w art. 65 dokumentu. Konwencję można wypowiedzieć nie wcześniej niż po upływie pięciu lat od daty, kiedy dane państwo stało się jej stroną (w przypadku Polski jest to od dawna możliwe). Podejmując decyzję o wyjściu, państwo notyfikuje taki zamiar Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy przy zachowaniu sześciomiesięcznego okresu wypowiedzenia.

Państwo przestaje być także stroną Konwencji automatycznie, kiedy przestaje być członkiem Rady Europy. Procedura wyjścia z organizacji została przewidziana w art. 7 jej statutu. Zgodnie z nim państwo może z wystąpić z Rady, notyfikując swoją decyzję Sekretarzowi Generalnemu. Notyfikacja wywiera skutek z końcem roku budżetowego, w którym została zgłoszona, pod warunkiem, że miało to miejsce w ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy tego roku. Jeżeli notyfikacja miała miejsce później, wywiera ona skutek, począwszy od końca kolejnego roku budżetowego.

Proces umożliwiający wprowadzenie kary śmierci

Wprowadzenie kary śmierci do polskiego porządku prawnego przy użyciu mechanizmu referendalnego jest hipotetycznie możliwe. Proces taki musiałby wyglądać w następujący sposób:

1. W sprawie wprowadzenia kary śmierci, jako sprawie o szczególnym znaczeniu dla państwa, zarządzone zostaje referendum zgodnie z art. 125 ust. 2 Konstytucji RP.
2. W referendum bierze udział ponad połowa osób uprawnionych (a zatem jego wynik jest wiążący) i większość opowiada się za wprowadzeniem kary śmierci.
3. Zgodnie z art. 67 ustawy o referendum ogólnokrajowym najpóźniej 60 dni po ogłoszeniu przez Sąd Najwyższy uchwały dotyczącej ważności referendum, odpowiednie organy państwowe podejmują działania zmierzające do realizacji wyniku referendum. W takim wypadku byłoby to wypowiedzenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (poszczególnych protokołów nie można wypowiedzieć, ponieważ traktowane są jako integralne części Konwencji) lub wystąpienie z Rady Europy, a także wystąpienie z Unii Europejskiej, zgodnie z rozdziałem 7 ustawy o umowach międzynarodowych oraz art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej.
4. Ponadto, jeżeli uznać, że stosowania kary śmierci zabrania obecne brzmienie Konstytucji RP, to również ona musi zostać zmieniona, zgodnie z procedurą przewidzianą w art. 235 ustawy zasadniczej.
5. Po wyjściu z UE, a także wypowiedzeniu Konwencji, następuje nowelizacja kodeksu karnego, która wprowadza karę śmierci.

Polacy o karze śmierci

Zgodnie z sondażem SW Research dla rp.pl w 2017 roku 45,3 proc. ankietowanych było za przywróceniem w Polsce kary śmierci. Odmiennego zdania było 34,7 proc. badanych, a 20 proc. respondentów nie opowiedziało się ani za przywróceniem, ani za zakazem kary śmierci.

W 2019 roku Instytut Badań Pollster na zlecenie „Super Expressu” zapytał Polaków, czy za najbardziej brutalne przestępstwa powinna grozić kara śmierci. Twierdząco na to pytanie odpowiedziało wówczas 60 proc. badanych. Karze śmierci sprzeciwiło się 27 proc ankietowanych. 13 proc. Polaków nie miało na ten temat zdania.

Warto przy tym zauważyć, że sondaż Pollstera przeprowadzony był kilka dni po zbrodni w Mrowinach, gdzie została zamordowana 10-letnia Kristina. Sprawa ta była wówczas tematem numer jeden w mediach, co mogło w znaczący sposób wpłynąć na zaburzenie wyników sondażu. Szok i oburzenie wywołane zbrodnią mogły bowiem przyczynić się do tego, że ankietowani pod wpływem emocji byli bardziej skłonni do opowiedzenia się za wprowadzeniem kary śmierci.

Podsumowanie

Michał Kamiński ma rację, twierdząc, że obecnie obowiązujące prawo międzynarodowe wyklucza możliwość wprowadzenia w Polsce kary śmierci. Myli się jednak co do tego, że nie można w tej sprawie przeprowadzić referendum. Gdyby jego wynik okazał się wiążący, stanowiłoby to podstawę do wypowiedzenia przez polskie władze tych aktów prawnych, które stanowią o zakazie kary śmierci. W związku z tym wypowiedź uznajemy za manipulację.