Instytucja referendum w polskim porządku prawnym

Referendum to jedna form z demokracji bezpośredniej, która polega na podejmowaniu decyzji przez ogół obywateli w drodze powszechnego głosowania. Najczęściej sprowadza się od udzielenia odpowiedzi „tak” bądź „nie” na określone pytanie.

Instytucja ta ma swoje umocowanie w konstytucji, której art. 4 stanowi, że:

1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

Polska ustawa zasadnicza dokonuje rozróżnienia dwóch rodzajów referendów ze względu na zasięg występowania:

• referendum ogólnokrajowe (art. 125),
• referendum lokalne (art. 170).

W pierwszym przypadku referendum ma prawo zarządzić Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub prezydent za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.

Prawo inicjatywy referendalnej mają także obywatele. Jeżeli uda im się zebrać co najmniej 500 tys. podpisów, mogą zgłosić się z wniosek do Sejmu o przeprowadzenie referendum. Izba niższa musi jednak wyrazić na nie zgodę w głosowaniu. Z kolei referendum lokalne jest przeprowadzane, jeżeli z inicjatywą wystąpi organ stanowiący danej jednostki samorządu terytorialnego (np. rada gminy) bądź wniosek w tej sprawie złoży 10 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy lub powiatu albo 5 proc. uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.

Czy polskie prawo nakazuje przeprowadzania referendum w określonym przypadku?

Klasyfikując referenda, możemy dokonać rozróżnienia ze względu na obowiązek jego zarządzenia. Wyróżnia się referendum obligatoryjne, czyli takie, którego przeprowadzenie jest w danej sytuacji obowiązkowe, oraz referendum fakultatywne, czyli dopuszczane przez prawo w danej sprawie, lecz nieobowiązkowe. W polskiej konstytucji przewidziano wyłącznie instytucje referendum fakultatywnego:

• w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa,
• jako jedną z dwóch możliwości wyrażenia zgody na ratyfikację przez Polskę umowy międzynarodowej, na mocy której organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu przekazywane są kompetencje organów władzy państwowej (np. referendum akcesyjne). Uchwałę w sprawie wyboru trybu wyrażenia zgody na ratyfikację podejmuje Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów,
• w przypadku procedury zmiany konstytucji (wyłącznie rozdziały I, II i XII) możliwość zatwierdzenia przez naród zmian uchwalonych przez Sejm i Senat. Z wnioskiem o przeprowadzenie takiego referendum może wystąpić tylko Senat, prezydent bądź grupa co najmniej 92 posłów. Ponadto ustawodawca przewidział ścisłe terminy zarówno dla przedłożenia wniosku, jak i czasu realizacji referendum.

Zapisów o obowiązku przeprowadzania referendum nie znajdziemy także w ustawie o referendum ogólnokrajowym oraz ustawie o referendum lokalnym.

Kiedy wynik referendum jest rozstrzygający?

Przepisy są pod tym względem zróżnicowane. W przypadku referendum ogólnokrajowego wynik jest wiążący, jeśli wzięło w nim udział więcej niż 50 proc. uprawnionych do głosowania. Wyjątek stanowi referendum w przypadku zmiany ustawy zasadniczej. Nie przewidziano bowiem w tej sytuacji obowiązku dotyczącego frekwencji – wynik staje się wiążący, jeżeli opowiedziała się za nim większość głosujących.

Jeszcze odmienne rozwiązania stosuje się odnośnie do referendum lokalnego. Ustawodawca w tym przypadku przewidział z kolei wymóg frekwencyjny w postaci 30 proc. uprawnionych do głosowania. Po raz kolejny od ogólnej zasady wyróżnia się wyjątki. Jeżeli referendum lokalne dotyczy odwołania organu jednostki samorządowej, wynik jest wiążący wówczas, gdy udział w nim wzięło 3/5 liczby osób biorących udział w wyborze odwołanego organu.