Transport kolejowy to jeden z najważniejszych rodzajów transportu w Polsce. Niestety obecnie bezpieczeństwo cyfrowe na kolei jest zaniedbane. Tak wynika z raportu Najwyższej Izby Kontroli na temat wdrażania nowoczesnych systemów łączności i zarządzania ruchem w PKP S.A.

29 sierpnia 2023 roku na terenie 4 województw doszło do nieuprawnionego wysłania sygnału „Radiostop”. W efekcie 25 pociągów zostało nagle zatrzymanych na torach.

Takie incydenty zdarzają się stosunkowo często. Z raportu UTK (Urzędu Transportu Kolejowego) wynika, że w 2022 roku zarejestrowano aż 482 przypadki. Najczęściej się to zdarzało w województwach mazowieckim i śląskim.

Aby unikać takich incydentów, należy wdrożyć nowoczesne systemy łączności i zarządzania. Jak pokazuje raport NIK, do dziś na tym polu mamy opóźnienia.

Najwyższa Izba Kontroli sprawdza stan polskich kolei 

W sierpniu 2023 roku pojawił się raport NIK badający stan realizacji projektów wdrażających nowe systemy kolejowe. Od 2017 do 2021 roku – mimo stworzenia Krajowego Programu Kolejowego oraz Krajowego Planu Wdrażania Technicznej Specyfikacji Interoperacyjności „Sterowanie” – firmie PKP PLK S.A. nie udało się tych systemów wdrożyć. Dokładnie chodzi o system ERTMS. W jego skład wchodzą systemy GSM-R oraz ETCS.

Powyższe skróty oznaczają:

• ERTMS (Europejski System Zarządzania Ruchem Kolejowym) – system linii kolejowych wdrażany w państwach członkowskich UE w celu zapewnienia interoperacyjności transportu kolejowego, czyli swobodnego przemieszczania się pociągów przez sieci kolejowe innych państw członkowskich,
• ETCS (Europejski System Sterowania Pociągiem) – system sterowania ruchem kolejowym kontrolujący pracę maszynisty oraz zapewniający wysoki poziom bezpieczeństwa pracy, np. poprzez automatyczne hamowanie pociągu w momencie jazdy niezgodnej z instrukcją systemu,
• GSM-R (Globalny System Kolejowej Radiokomunikacji Ruchowej) – odmiana systemu łączności i komunikacji GSM, stworzona jako nośnik danych dla systemu ETCS oraz jako urządzenie zapewniające kontakt głosowy z maszynistami. System ten miał zostać w pełni wprowadzony do końca 2023 roku.

Kolej w Polsce z kolejnym opóźnieniem

Kontrola NIK wykazała, że żaden z powyższych systemów nie został w pełni wprowadzony. System ETCS miał zostać wdrożony w pełni do końca 2023 roku na linii 2 000 km. Według stanu na czerwiec 2023 roku system ten objął 884,2 km linii kolejowych. Zgodnie z planem do 2019 roku miało być zabudowane już 900 km linii. 

System łączności GSM-R na długości całej sieci kolejowej miał być w pełni wdrożony do końca 2023 roku, a pełną funkcjonalność miał osiągnąć w 2024 roku. Aktualnie realizacja tego projektu jest – od ponad 1 000 dni – wstrzymana na linii ok. 900 km.

Źródłem problemu niewłaściwe planowanie

Kontrolerzy Izby zauważyli, że jednym z najistotniejszych powodów tych opóźnień jest niewłaściwe planowanie działań przez zarząd PKP PLK S.A. W opinii NIK, Zarząd PKP nierzetelnie organizował prace budowlane terminali dyżurnych ruchu. Nie rozpoczęto w terminie prac na terenie 63 nieruchomości, ponieważ firma nie miała prawa do prowadzenia prac budowlanych. 

Centrum apelowało – odzewu brak

Istotna jest również kwestia dofinansowań, które były zapewniane przez CUPT (Centrum Unijnych Projektów Transportowych). To instytucja pośrednicząca między organami państwowymi a PKP PLK S.A. CUPT i PKP PLK S.A. zawarły 11 umów o dofinansowanie o łącznej kwocie 9,4 mld zł, z czego do czerwca 2022 przyznano firmie 6,9 mld zł.

Mimo przeznaczenia tak ogromnej sumy pieniędzy stan realizacji w opinii NIK nie jest zadowalający. CUPT nie ma bezpośredniego wpływu na działania spółki, jednakże próbowało sygnalizować organom nadzorczym, że nie widzi wystarczających postępów. Apele ze strony instytucji nie zostały wysłuchane.

Ministerstwo mogło zareagować, ale tego nie zrobiło

Dodatkową przyczyną opóźnień jest brak odpowiedniej reakcji ze strony Ministerstwa Infrastruktury, które jest odpowiedzialne za nadzór nad realizacją wspomnianych programów. Minister infrastruktury, w opinii NIK, nie reagował na niedociągnięcia i nieścisłości mimo wiedzy o ich istnieniu.

Nie stworzono żadnej aktualizacji planów, które błędnie zakładały chociażby możliwość budowy systemu GSM-R, niezależnie od inwestycji wdrażających system ETCS. Spółka PKP PLK S.A. poinformowała ministra o stanie rzeczy w lipcu 2020 roku, a autorzy studium wykonalności projektu już w 2018 roku alarmowali o niemożliwości wykonania projektu w terminie.

Brakuje wyszkolonych kadr

Kontrolerzy Izby zauważyli, że problemem są nie tylko administracja i nadzór, lecz także kwestia taboru, przewoźników kolejowych i kadr.

NIK w swoim raporcie wskazuje, że na koniec czerwca 2022 roku z 4 544 pojazdów kolejowych tylko 2 021 było wyposażone w urządzenia pokładowe GSM-R i zaledwie 526 pojazdów posiadało system ETCS. Wynika to ze znacznych kosztów, które są potrzebne na zmianę systemu.

Zalecenia NIK

NIK przedstawił propozycje zmian koniecznych do zapewnienia poprawnego funkcjonowania polskich linii kolejowych, do których należą m.in.:

• efektywne monitorowanie postępów w projektach,
• aktualizacja projektów w celu usunięcia błędów w założeniach,
• rzetelna praca nad wdrażaniem systemów.

Nie tylko we wdrażaniu systemów bezpieczeństwa na kolei trwają opóźnienia. Jak ustaliliśmy, choć PiS w 2019 roku obiecywał osiągnąć cel przebudowy 9 000 km torów, to do końca 2022 roku zrealizował go w niecałych 72 proc. Przeczytasz o tym w innej naszej analizie.