W demokratycznym państwie władza publiczna działa na podstawie prawa i w jego granicach (art. 7 Konstytucji). Istnieją więc liczne przepisy tworzące system ustalania wyniku wyborów i mające zapewniać, że odbędzie się to w uczciwy sposób. System przewiduje także rozwiązania, w sytuacjach których ktoś próbuje naruszać te przepisy.

Kto odpowiada za wybory?

Stałymi organami odpowiedzialnymi za przeprowadzanie wyborów są Państwowa Komisja Wyborcza (PKW) i komisarze wyborczy (art. 152 Kodeksu wyborczego). W skład PKW wchodzą:

• jeden sędzia Trybunału Konstytucyjnego (wskazany przez prezesa TK),
• jeden sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego (wskazany przez prezesa NSA),
• 7 osób mających kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego (wskazanych przez kluby sejmowe, w sposób odzwierciedlający ich reprezentację w Sejmie).

Pełnomocnikiem PKW na obszarze województwa lub jego części jest komisarz wyborczy (art. 166). W liczbie 100 powołuje ich PKW na wniosek ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Komisarz musi mieć wykształcenie prawnicze. Powołuje się go na 5 lat.

Kto nadzoruje i przeprowadza wybory?

Wybory samorządowe odbywają się pod nadzorem PKW i komisarzy, a przeprowadzają je terytorialne (gminne, powiatowe wojewódzkie) i obwodowe komisje wyborcze (art. 413). Komisje te składają się z wyborców zgłoszonych przez pełnomocników komitetów startujących w wyborach (art. 178).

Nad prawidłowością przebiegu wyborów mogą czuwać  mężowie zaufania. To osoby wyznaczone przez pełnomocników komitetów do obserwowania prac komisji (art. 103a). Tę samą funkcję wykonują obserwatorzy społeczni, których zgłosić mogą zarejestrowane stowarzyszenia i fundacje (art. 103c).

Jak wyłania się wójtów, burmistrzów i prezydentów?

Zgodnie z art. 473 Kodeksu wyborczego za wybranego na wójta, burmistrza lub prezydenta uważa się tego kandydata, który w głosowaniu otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. 

W ustalaniu wyniku liczą się zatem tylko głosy ważne, czyli takie, w przypadku których na kartach do głosowania – obok jednego kandydata – postawiono znak „X” w wyznaczonym miejscu (art. 227). Co więcej, zwycięzca musi uzyskać ponad połowę tych głosów, a nie tylko największą liczbę głosów spośród wszystkich kandydatów.

Tak było w 2018 roku w Warszawie – Rafał Trzaskowski otrzymał blisko 57 proc. głosów i został prezydentem stolicy.

Co, jeśli nikt nie zdobędzie ponad połowy głosów?

Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska połowy głosów, po dwóch tygodniach przeprowadza się ponowne głosowanie (II turę). Wtedy możemy wybierać tylko między dwoma kandydatami, którzy za pierwszym razem osiągnęli największą liczbę głosów (art. 473 par. 2 i 3 Kodeksu wyborczego).

Gdyby okazało się, że dwóch kandydatów w II turze uzyska taki sam wynik, wygrywa ten, który wygrał w większej liczbie obwodów. Jeśli i na tym poziomie jest remis, o wyniku decyduje losowanie gminnej komisji wyborczej (art. 473 par. 7).

Jak wyłania się radnych gminy?

Gminy liczące do 20 tys. mieszkańców dzieli się na tyle jednomandatowych okręgów wyborczych, ilu radnych trzeba wybrać, czyli na 15 (art. 418. par. 1). Do każdego okręgu komitet wyborczy może zgłosić tylko jednego kandydata (art. 425 par. 2 pkt 1). Radnym zostaje ta osoba, która spośród kandydatów w okręgu zdobyła największą liczbę głosów (art. 443).

Natomiast gminy liczące powyżej 20 tys. mieszkańców są podzielone na okręgi wielomandatowe. W każdym z nich wybiera się od 5 do 8 radnych (art. 418 par. 2). Komitety mogą zgłosić do każdego okręgu przynajmniej 5 kandydatów (art. 425 par. 2 pkt 2). Głosy na mandaty przelicza się w tych okręgach metodą D’Hondta (art. 444).

Jak działa przeliczanie głosów na mandaty?

W podziale mandatów w okręgach wielomandatowych biorą udział tylko te komitety, które w skali gminy uzyskały powyżej 5 proc. głosów [art. 416 par. 2]. W metodzie D’Hondta zbiera się wyniki uzyskane przez te komitety i dzieli przez kolejne liczby naturalne (1, 2, 3, 4 itd.). Komitet z pierwszym najwyższym wynikiem dzielenia dostaje pierwszy mandat, drugi najwyższy wynik – drugi mandat itd. [art. 444].

W przedstawionej wyżej sytuacji do zdobycia jest 7 mandatów. Komitet „Wspólnota” nie brałby udziału w podziale mandatów, bo ma mniej niż 5 proc. głosów. „Miasto Przyszłości” również nie uzyskałoby mandatu, choć ma powyżej 5 proc. głosów. Najwięcej mandatów zdobyłaby „Nasza Gmina”.

Jak wyłania się radnych powiatu i województwa?

W przypadku wyborów do rad powiatów i sejmików województw zasady są podobne do tych dotyczących gmin liczących powyżej 20 tys. mieszkańców. Przeliczanie głosów na mandaty odbywa się tam na takich samych zasadach.

W wyborach do rady powiatu w każdym okręgu wyborczym wybiera się od 3 do 10 radnych (art. 453). Okręgiem wyborczym jest jedna gmina, ale gdy jest to potrzebne, gminy można dzielić lub łączyć (art. 454).

Z kolei w wyborach do sejmiku województwa wybiera się w okręgach od 5 do 15 radnych (art. 463). Okręgiem wyborczym jest jeden powiat, ale również można je łączyć lub dzielić pod warunkami określonymi w prawie (art. 462).

Kiedy poznamy wyniki wyborów samorządowych?

Według art. 446 Kodeksu wyborczego terytorialna komisja wyborcza podaje niezwłocznie wyniki głosowania oraz wyniki wyborów w okręgach wyborczych. Informacja ta ma mieć formę wywieszonego protokołu w łatwo dostępnym miejscu w siedzibie komisji. 

Zarówno w 2014 (1,2), jak i w 2018 roku (1,2), PKW wydawała obwieszczenia o wynikach wyborów w ciągu 3-7 dni od głosowania.

Prawdopodobnie (jak w 2018 roku) media będą podawały wyniki sondaży exit polls zaraz po zakończeniu ciszy wyborczej (czyli 7 kwietnia o 21:00). Pracownie sondażowe pytają osoby, które już oddały głos, o poparcie dla kandydatów. Warto jednak pamiętać, że są to tylko sondaże, co znaczy, że są obarczone ryzykiem błędów.

Czy od wyniku wyborów można odwołać się do sądu?

Samo występowanie wszystkich opisanych wyżej zasad nie gwarantuje ich przestrzegania. Mimo zróżnicowanego składu PKW i komisji wyborczych oraz udziału mężów zaufania i obserwatorów społecznych może się zdarzyć coś, co będzie niezgodne z zasadami, a wpłynie na wynik głosowania.

Sąd okręgowy rozpoznaje protesty w ciągu 30 dni od upływu tego terminu (art. 393). Sąd rozpoznając te protesty, rozstrzyga też o ważności wyborów (art. 394). W razie orzeczenia o nieważności wyborów przeprowadza się je ponownie według wyżej opisanych zasad (art. 396).

Kończymy cykl, lecz nie kończymy okołowyborczych działań

To już ostatnia część cyklu „Decyduj świadomie”. Na tym jednak nie kończymy swojej pracy na samorządowym podwórku. Zapraszamy do śledzenia innych naszych analiz, w których m.in. weryfikujemy wypowiedzi kandydatów na urzędy prezydenta w największych miastach.

Ponadto zachęcamy do zapoznania się z poprzednimi analizami z cyklu, w których przybliżyliśmy charakterystykę gmin, powiatów i województw. Wyjaśniliśmy także, kogo już wkrótce będziemy wybierać oraz jak prawidłowo oddać głos w wyborach.