Po wycofaniu się Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników z Afganistanu oraz po powrocie talibów do władzy w sieci pojawiła się ogromna liczba artykułów i treści związanych z tym wydarzeniem. Wiele z nich okazało się fałszywych lub wprowadzających w błąd. Zebraliśmy artykuły dotyczące Afganistanu od dziewięciu różnych europejskich organizacji* i przeanalizowaliśmy powtarzające się narracje oraz główne obszary dezinformacji.

Z naszego opracowania wynika, że:

Przyjrzyjmy się bliżej tym kategoriom, ze szczególnym uwzględnieniem ostatniej z nich. Zdaniem wielu organizacji fact-checkingowych należących do sieci EDMO to właśnie ona może okazać się najbardziej szkodliwa i może najbardziej eskalować w kolejnych miesiącach.

1) Ogólna dezinformacja na temat Afganistanu

Przemoc wobec kobiet i chrześcijan

Pierwszym rodzajem emocjonalnych treści, które pojawiły się wśród fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji, są te dotyczące przemocy talibów, w szczególności wobec kobiet. Prawdziwe i straszne historie o przemocy talibów wobec kobiet najprawdopodobniej wzbudziły zainteresowanie opinii publicznej, co spowodowało, że z czasem zaczęły pojawiać się fałszywe informacje na ten temat. Na przykład w krajach europejskich w sierpniu i wrześniu krążyło nagranie z egzekucji kobiety. W rzeczywistości pochodzi ono z 2015 roku i powstało w Syrii (podobne nagranie obrazujące egzekucję wielu mężczyzn również pochodzi z Syrii). Inną podobną treścią – rozpowszechnianą szczególnie w Hiszpanii – jest historia o kobiecie-pilocie wojskowym Safii Pirouzi, ukamienowanej przez talibów. Śmierć kobiety dotąd nie została jednoznacznie potwierdzona. Tak samo jest w przypadku nagrania, w którym widzimy kobietę paloną żywcem przez rozwścieczony tłum – wideo zostało faktycznie nagrane w Ameryce Południowej w 2015 roku, ale i w tym przypadku brakuje jednoznacznych dowodów. Kolejna historia – stara i bez żadnego poparcia faktograficznego – o tym, że talibowie są gotowi zabić ponad dwustu chrześcijańskich misjonarzy, krążyła w ostatnich tygodniach m.in. we Francji, Włoszech i w Polsce.

Niewiarygodne historie

Jedną z nieprawdziwych historii dotyczących Afganistanu, krążących w sieci w ostatnich tygodniach, jest np. ta, w której twierdzono, że amerykański samolot odlatujący z Kabulu – ten, na który niektórzy Afgańczycy próbowali się wspiąć w desperackiej próbie opuszczenia kraju – nie był prawdziwym samolotem, lecz nadmuchiwanym. Innym przykładem jest film z martwym mężczyzną powieszonym na helikopterze i przelatującym nad Kabulem. W rzeczywistości ten człowiek naprawdę żył i próbował – bez powodzenia – umieścić flagę talibów na szczycie budynku. Fałszywe historie o Afganistanie nie zawsze są negatywne, np. w mediach społecznościowych rozpowszechniana jest historia o filantropie, który rzekomo kupił trzy samoloty, aby ewakuować uchodźców z Afganistanu.

Fałszywe treści związane z prawdziwymi wydarzeniami

Trzeci powszechnie wykorzystywany rodzaj działań dezinformacyjnych, którego głównym celem jest przyciągnięcie uwagi w mediach społecznościowych, opiera się na wykorzystaniu materiałów z przeszłości w niewłaściwym kontekście. Na przykład po ataku terrorystycznym na lotnisku w Kabulu 26 sierpnia w europejskich mediach społecznościowych krążyło wiele fałszywych filmów i zdjęć dotyczących tego zdarzenia. Większość z nich odnosiła się do ataków terrorystycznych, które miały miejsce w przeszłości w Afganistanie lub na Bliskim Wschodzie i związane były z zupełnie innymi sytuacjami. Przykładem jest zdjęcie rzeki czerwonej od krwi, które próbowano łączyć z zamachem w Kabulu. Fotografia jest autentyczna, ale tak naprawdę pochodzi z protestu, który miał miejsce w Afganistanie w 2017 roku i dotyczył cywilnych ofiar wojny.

Autentyczne zdjęcie z protestu w Afganistanie z 2017 roku

2) Dezinformacja wymierzona w rządy i polityków na Zachodzie

Kryzys w Afganistanie był wykorzystywany do atakowania polityków i rządów nie tylko w Europie. Stany Zjednoczone są częstym celem takich ataków, czego przykładem jest krążąca w sieci fałszywa historia, w której oskarżono USA o pozostawienie swoich psów wojskowych i narażenie ich na przemoc ze strony talibów. Stany Zjednoczone zostały również oskarżone o pobieranie opłat od obywateli afgańskich, którzy chcieli uciec z kraju, w wysokości do 2 000 dolarów (ta historia również jest nieprawdziwa).

Celem dezinformacji stały się również rządy europejskie, głównie w Niemczech. Zdjęcie prawie pustego samolotu odlatującego z Kabulu zostało użyte do ataku na niemiecki rząd, że nie wywiązał się ze swoich zobowiązań dotyczących ewakuacji afgańskich uchodźców. Faktycznie fotografia pochodzi z 2017 roku. W sieci pojawiły się też informacje oskarżające niemiecką armię o to, że jest bardziej zainteresowana sprowadzeniem do Niemiec napojów alkoholowych niż uchodźców, ale i ta historia była bezpodstawna. W mediach społecznościowych pojawiła się także informacja mówiąca o tym, że niemiecki minister spraw zagranicznych Heiko Maas (SPD) powiedział w wywiadzie dla TV ZDF, że „zaoferujemy afgańskim uchodźcom w Niemczech lepszy Afganistan, niż kiedykolwiek mieli”. Cytat ten został zmyślony.

Podobna historia miała miejsce w Hiszpanii. W mediach społecznościowych rozeszła się wiadomość o tym, że Yolanda Diaz (posłanka Unidas Podemos, hiszpańskiego sojuszu lewicowego, oraz minister pracy i gospodarki społecznej) poprosiła o natychmiastowe przyjęcie w Hiszpanii 40 000 afgańskich uchodźców. Twierdzenie to było zmyślone.

We Włoszech ukazał się satyryczny tekst, w którym liderka nacjonalistycznej partii Fratelli d’Italia, Giorgia Meloni, poprosiła o blokadę morską wokół Afganistanu (który nie ma granic morskich). Żartobliwa treść została błędnie zinterpretowana jako prawdziwa i stała się viralem w sieci.

Powszechnie wiadomo, że te tego rodzaju działania dezinformacyjne wymierzone są we władze w poszczególnych państwach,  ale jak na razie nie wydaje się, aby działania te znacząco oddziaływały na opinię publiczną. Możliwe jest jednak, że w przyszłości – gdy duża liczba uchodźców przybędzie z Afganistanu do Europy – fałszywe wypowiedzi mogą zostać przypisane różnym politykom, aby podważyć ich wiarygodność.

3) Dezinformacja wymierzona w migrantów

Szczególnie niepokojące działania dezinformacyjne dotyczące Afganistanu, jakie wyłoniły się z naszej analizy, dotyczą migrantów.

Wyznaczyliśmy trzy główne komunikaty, które są przekazywane przez dezinformację:

Z zebranych przez nas materiałów wynika, że pierwsza informacja jest najbardziej viralową wiadomością w Europie, wpisującą się w już istniejące uprzedzenia. W tym raporcie skupimy się właśnie na niej.

Prawdą jest, że afgańscy migranci (i migranci w ogóle) to w większości dorośli mężczyźni, ale kobiety i dzieci stanowią znaczący odsetek wszystkich migrantów. Na przykład wśród 530 000 Afgańczyków ubiegających się o azyl, którzy przybyli do Europy w ciągu ostatnich dziesięciu lat, prawie jedną trzecią stanowiły kobiety, a ponad jedną czwartą dzieci poniżej 14. roku życia.

W jakim celu rozpowszechnia się informację, że wszyscy afgańscy migranci to dorośli mężczyźni?

Sądząc po komentarzach, wydaje się, że przedstawianie migrantów jako dorosłych mężczyzn jest bardziej przerażające dla odbiorców z ksenofobiczną wrażliwością. Ponadto jest to narzędzie wspierające oskarżenia, że ci migranci są „tchórzami”, którzy pozostawili kobiety w rękach talibów. Wreszcie takie komunikaty podtrzymują ideę, że nie są to „prawdziwi” uchodźcy, bo takimi powinny być tylko kobiety i dzieci.

Możliwe, że ta narracja przygotowuje grunt pod kampanię dezinformacyjną przeciwko potencjalnej obecności znacznej liczby uchodźców z Afganistanu w Europie.

Jak rozpowszechniano tę narrację?

Organizacje, które uczestniczyły w tym śledztwie, znalazły zdjęcia (zazwyczaj stare, pozbawione kontekstu lub sfałszowane) przedstawiające samoloty wypełnione dorosłymi mężczyznami rzekomo odlatującymi z Afganistanu. Przekazy towarzyszące tym zdjęciom były podobne do opisanych powyżej: odlatujący mężczyźni to „tchórze” lub „nieprawdziwi uchodźcy”; jeśli wśród uchodźców nie ma kobiet i dzieci, oznacza to, że kraj nie jest w rzeczywistości niebezpiecznym miejscem itd.

Wybraliśmy jedno zdjęcie samolotu pełnego dorosłych Afgańczyków, które krążyło w sieci w Niemczech, Hiszpanii, Polsce, Belgii, Austrii, Grecji, Chorwacji, we Francji i Włoszech. Fotografia przedstawia obywateli afgańskich odesłanych do Afganistanu z Turcji w 2018 roku.

Próbowaliśmy wyjaśnić, kto jest odpowiedzialny za rozpowszechnianie tego zdjęcia w sieci.

Fałszywe zdjęcie uchodźców z Afganistanu krążące po polskim Facebooku

Odpowiedź nie jest jednoznaczna, ale wydaje się, że skrajnie prawicowe i antyimigranckie grupy miały znaczący udział w tych działaniach. Na przykład w Niemczech polityk AfD, Jonas Dünzel, udostępnił wspomniane zdjęcie w swoich mediach społecznościowych. W Chorwacji krążyło ono głównie w grupach antyimigranckich na Facebooku. W Grecji zdjęciem podzielił się na Twitterze Kyriakos Velopoulos, lider nacjonalistycznej partii Greek Solution. W Polsce fotografia była udostępniana na fanpage’ach nastawionych na angażujące i polaryzujące treści polityczne.

Wnioski

W ciągu ostatnich kilku tygodni zdecydowana większość fałszywych lub wprowadzających w błąd treści dotyczących Afganistanu nie była ukierunkowana na konkretny cel, jednakże wykorzystywała ogólnie panującą negatywną reputację talibów. Wydaje się, że chodziło głównie o przyciągnięcie uwagi lub wykorzystanie wysokiego poziomu zainteresowania tą kwestią wśród ogółu społeczeństwa (o tzw. clickbait). Mimo to znaczna liczba fałszywych wiadomości była wymierzona w rządy, polityków i co bardzo istotne – w migrantów.

Przekaz, który jest rozpowszechniany przez fałszywe wiadomości dotyczące afgańskich migrantów, sprowadza się do tego, że wszyscy (lub prawie wszyscy) dorośli mężczyźni porzucają swoje kobiety i dzieci, są „tchórzami” i/lub „nie są prawdziwymi uchodźcami”.

Tommaso Canetta, zastępca dyrektora Pagella Politica

*Organizacje sprawdzające fakty, które przyczyniły się do tej analizy: AFP, Correctiv, Demagog, Dpa, Les Surligneurs, Maldita, Newtral, PagellaPolitica/Facta, VerificaRTVE