Analiza w pigułce

Prof. Szymon Malinowski to fizyk atmosfery i założyciel oraz redaktor serwisu Nauka o Klimacie, opisującego kwestie związane ze zmianą klimatu. Niedawno natrafiłem na jego wpis na Facebooku z dosyć gorzką konkluzją: „nadchodzą ciemne czasy”. Powodem zmartwienia eksperta z Uniwersytetu Warszawskiego było ostatnie badanie przeprowadzone w ramach Eurobarometru (tekst jest dostępny do pobrania na stronie w zakładce „report”).

To narzędzie sondażowe wykorzystywane od lat 70. przez instytucje Unii Europejskiej do badania opinii mieszkańców Europy, w kwestiach związanych ze Wspólnotą i nie tylko. Jedna z najnowszych publikacji miała sprawdzić „wiedzę i postawy obywateli europejskich wobec nauki i technologii”. Wśród pytań dotyczących opinii na temat wpływu nauki i sztucznej inteligencji na świat, znalazła się też sekcja badająca wiedzę obywateli Unii. To właśnie wyniki tej części badania poruszyły prof. Malinowskiego.

Wirusy z laboratorium i ukrywane leki — w jakie spiski wierzą mieszkańcy Unii?

W badaniu ankietowym wzięło udział ponad 34 tys. osób z 27 krajów Unii Europejskiej (w tym z Polski) oraz z 4 innych państw: z Turcji, z Macedonii Północnej, z Serbii i z Wielkiej Brytanii (s. 6). Ponieważ podobne pomiary są robione cykliczne, autorzy raportu porównali wyniki z badania prowadzonego między wrześniem a październikiem 2024 roku z wynikami z 2021 roku.

Okazało się, że od tego czasu wzrosła liczba respondentów błędnie odpowiadających na niektóre pytania powiązane z teoriami spiskowymi (s. 8). W ramach ankiety uczestnikom przedstawiono dwa twierdzenia i poproszono o ustosunkowanie się do nich (s. 43):

• lekarstwo na raka istnieje, ale jest ukrywane przed opinią publiczną ze względu na interesy komercyjne,
• wirusy zostały wyprodukowane w rządowych laboratoriach, aby kontrolować naszą wolność.

Warto podkreślić, że jedno i drugie stwierdzenie jest fałszywe. Ukrywane lekarstwo na raka wpisuje się w narrację dotyczącą Big Pharmy, czyli przekonania, że koncerny farmaceutyczne są odpowiedzialne za rozwój chorób i zarabianie na nich. Podobnie jest z tworzeniem wirusów, które jako narzędzie kontroli pojawiły się m.in. w teorii spiskowej o wielkim resecie.

Rośnie liczba Polaków wierzących w medyczne spiski

W badaniu wyszczególniono także odpowiedzi poszczególnych krajów. Największy odsetek osób, które twierdzą, że wirusy powstają w laboratoriach jako narzędzie zniewolenia, jest w Portugalii. W tym kraju uważa tak 62 proc. respondentów. W Polsce połowa ankietowanych uznała, że ta teza jest prawdziwa (s. 46). To znacznie powyżej europejskiej średniej (wyciągniętej z odpowiedzi z 27 krajów Unii) wynoszącej 35 proc.

 Jak zmieniło się postrzeganie szczepień w ciągu kilku lat?

Błędne odpowiedzi na pytania związane z medycznymi teoriami spiskowymi idą w parze ze spadkiem przekonania, że technologie ratujące życie i zdrowie będą w przyszłości pomocne. Odzwierciedla to m.in. stosunek do szczepionek, o który także pytali autorzy badania (s. 80).

Największy spadek odnotowano na Malcie, gdzie odsetek wszystkich negatywnych opinii wzrósł o 23 pkt proc. W Polsce negatywnie na rozwój szczepionek patrzy 21 proc. ankietowanych (to wzrost o 5 pkt proc. w porównaniu z wynikami badania sprzed trzech lat). Średnia z odpowiedzi ze wszystkich krajów Unii Europejskiej wskazuje na wzrost negatywnych opinii o 8 pkt proc. (s. 81).

Co powoduje zmianę klimatu? Polacy najczęściej się mylą

Teorie spiskowe na temat kwestii zdrowotnych to niejedyny obszar, w którym respondenci się mylili. Ankieterzy sprawdzali także wiedzę związaną z klimatem. Uczestnicy badania mieli odpowiedzieć prawda (albo fałsz) na tezę, że zmiana klimatu to przede wszystkim wynik naturalnych cyklów, a nie – działalności człowieka. Jak się okazuje, w 21 na 27 krajów Unii Europejskiej przeważały odpowiedzi „prawda”, co jest wynikiem błędnym.

Najwięcej nieprawidłowych głosów było w Polsce. Na naturalne przyczyny obecnej zmiany klimatu wskazało 52 proc. pytanych. Niewiele mniejszy odsetek uznał tę tezę za prawdziwą w Czechach, na Węgrzech i w Słowacji. To znacznie powyżej europejskiej średniej, która wyniosła 35 proc. (s. 36).

Fakt, że większość respondentów wskazała błędną odpowiedź na pytanie o zmianę klimatu, dziwi przede wszystkim dlatego, że znacząca część badanych stwierdziła, że ma wiedzę w tym zakresie (s. 15). W Polsce tylko 27 proc. ankietowanych uznało, że jest niewystarczająco poinformowane w tej dziedzinie. 15 proc. uczestników badania z Polski oświadczyło, że wie na ten temat bardzo dużo, a 57 proc., że jest dość dobrze zaznajomiona z tą kwestią.

Co można zmienić? Lepiej się komunikować

Czy badanie Eurobarometru daje jakąś nadzieję, że w przyszłości mniej osób będzie błędnie odpowiadało na pytania o teorie spiskowe czy zmianę klimatu? Okazuje się, że tak. Spore grono ankietowanych chce poszerzać swoją wiedzę na tematy naukowe.

58 proc. badanych odpowiedziało, że pragnęłoby – w takich miejscach jak biblioteki czy muzea – dowiadywać się więcej o nowych odkryciach naukowych. W naszym kraju ten odsetek wyniósł 51 proc. (s. 63). 

Przeszkodę może stanowić złożoność tematów związanych z nauką. Jak wskazało 53 proc. ankietowanych, nauka jest dla nich na tyle skomplikowana, że niewiele z niej rozumieją. To z kolei przekłada się na to, że jeden na trzech zapytanych uznał, że wiedza naukowa jest zbędna w codziennym życiu (s. 63).

Przekaż nam 1,5% podatku!

Wesprzyj nas, przekazując 1,5% podatku na kontrolę polityków. Wpisz w PIT: KRS 0000615583

Sprawdź jak przekazać!