Kodeks organizacji fact-checkingowych

W 2016 roku z inicjatywy International Fact-Checking Network został opracowany kodeks organizacji fact-checkingowych, który do tej pory podpisało 66 spośród 160 aktywnie działających organizacji na całym świecie. Kodeks zobowiązuje sygnatariuszy, by tworzone przez nich analizy były zawsze rzetelne, bezstronne i transparentne.

Podstawowe zasady, które zostały uwzględnione w kodeksie, to zobowiązanie do jawności oraz bezpartyjności organizacji oraz fact-checkerów. Organizacja nie może koncertować się na sprawdzaniu wypowiedzi polityków jednej partii; powinna sprawdzać w równym stopniu każdą z opcji politycznych, w zależności od częstotliwości pojawiania się wypowiedzi jej przedstawicieli w debacie publicznej.

Zasada jawności wiąże się również z wdrażaniem tego samego procesu analitycznego do każdej sprawdzanej wypowiedzi. Za każdym razem powinien prowadzić do ustalenia jednoznacznych argumentów wskazujących na ostateczne wnioski i ocenę. Celem organizacji fact-checkingowych nie jest zajmowanie stanowiska w sprawach, które są przedmiotem analiz.

Druga zasada dotyczy zobowiązania jawności źródeł. Odbiorcy powinni mieć możliwość samodzielnego weryfikowania analiz dokonywanych przez fact-checkerów, dlatego organizacje sprawdzające informacje w przejrzysty sposób prezentują wszystkie źródła, korzystając z linków bądź przypisów.

Kolejna zasada to zobowiązanie do jawności finansowania i struktury organizacji. Oznacza to pełną transparentność finansowania działań organizacji. W przypadku sponsorów, nie mogę mieć oni wpływu na wnioski prezentowane w raportach czy analizach. Wszystkie informacje dotyczące struktury oraz statusu prawnego organizacji, a także doświadczenia zawodowego jej kluczowych działaczy,  powinny być publicznie dostępne.

Jawność metodologii to kolejna z zasad, która stanowi fundament działalności organizacji weryfikujących informacje. Metodologia rozumiana jako sposób selekcji, analizy, edycji, publikacji oraz korekty fact-checków musi być dokładnie wyjaśniona przez każdą organizację na jej stronie internetowej. Czytelnicy powinni mieć ponadto możliwość przesłania informacji lub wypowiedzi do sprawdzenia.

Ostatnia z zasad kodeksu to zobowiązanie do jawnych i szczerych poprawek. Organizacje otwarcie i jawnie dokonują poprawek zgodnie z wewnętrzną polityką organizacji w przypadku niepełnych lub błędnych analiz. Powinny ponadto dołożyć starań, by aktualna wersja była łatwo dostępna.

Prawda, fałsz czy manipulacja?

Do oceny prawdziwości wypowiedzi polityków oraz osób publicznych przez organizacje fact-checkingowe służą mierniki, czyli systemy ocen tworzone indywidualnie przez każdą z organizacji. Jednym z najpopularniejszych, stosowanym przez organizacje takie jak PolitiFact, Chequeado, Doğruluk Payı czy El Objetivo, jest skala reprezentująca stopnie prawdy i fałszu. Możemy wyróżnić oceny w postaci m.in. półprawdy, częściowej prawdy czy częściowego fałszu.

Pojawiają się również oceny przedstawiane w sposób bardziej obrazowy. The Washington Post Fact-Checker stosuje skalę oceny w postaci Pinokia. Im wyższy stopień fałszywości danego stwierdzenia, tym więcej przyznanych  „odznak”. La Chistera ocenia wypowiedzi, przyznając żółtego królika wypowiedziom nieprecyzyjnym, czerwonego królika – wypowiedziom fałszywym a różowego jednorożca – kompletnym bujdom.

Istnieją również organizacje fact-checkingowe, których werdykty jednoznacznie wskazują, co jest prawdą, fałszem lub manipulacją, bez stopniowania oceny. Na Słowacji, w Czechach oraz w Polsce organizacje działające pod jednakową nazwą Demagog wykorzystują cztery kategorie oceny: prawda, fałsz, manipulacja oraz nieweryfikowalne. Wypowiedzi prawdziwe muszą być potwierdzone przez pierwotne i wiarygodne źródła, za fałszywe są uznawane wypowiedzi, które nie są zgodne z żadną publicznie dostępną informacją, natomiast kiedy wypowiedzi noszą znamiona celowo wprowadzających w błąd, uznawane są za manipulację.

Niektóre organizacje fact-checkingowe całkowicie odrzucają wykorzystywanie kategorii ocen. Zgodnie z danymi Duke Reporters’ Lab jedna czwarta wszystkich organizacji fact-checkingowych nie stosuje systemu ocen. Natomiast w Europie takie organizacje stanowią 17% i są to m.in. Guardian, The BBC, France24, Full Fact i The Conversation.

Sprawdzamy tylko fakty!

Istotnym elementem w sprawdzaniu wypowiedzi polityków jest ustalenie tego, czym jest fakt, ponieważ tylko informacje odnoszące się do faktów są sprawdzane przez organizacje fact-checkingowe. Konieczne jest więc przyjęcie kryteriów wyboru wypowiedzi do sprawdzenia. Organizacje różnią się w kwestii wyboru sprawdzanych wypowiedzi. Istnieje kilka grup, na których organizacje weryfikujące informacje koncentrują swoje wysiłki. Są to głównie podmioty polityczne, w mniejszej skali dziennikarze, eksperci czy inne osoby publiczne.

Jednym z problemów, z jakim zmagają się organizacje fact-checkingowe jest dobór wypowiedzi do sprawdzenia, tak aby przedstawiciele różnych partii czy osoby publiczne przedstawiające różnorodne poglądy były w równym stopniu weryfikowane oraz oceniane. W związku z tym, że w tradycyjnych mediach pojawia się najwięcej wypowiedzi polityków sprawujących władzę, pozostałe grupy czyli opozycja i mniejsze ugrupowania są rzadziej sprawdzane ze względu na dostępność materiału badawczego.

Kiedy zmieniają się okoliczności polityczne na skutek wyborów organizacje starają się reagować i skupiać się na stronie rządzącej. Niektóre organizacje, m.in. Dogruluk Payı, stosują bardziej metodyczne podejście i sprawdzają wypowiedzi polityków, zachowując proporcje przypadające na każdą partię polityczną w zależności od aktualnie zajmowanej liczby miejsc w parlamencie.

Źródła informacji

Organizacje fact-checkingowe różnią się również pod względem procedur badawczych, pomimo tego że wszystkie skupiają się na poszukiwaniu wiarygodnych i rzetelnych źródeł. Podstawową kwestią różniącą organizacje jest kontakt z osobami, które wypowiedziały stwierdzenie poddawane analizie. To powszechna praktyka stosowana przez wiodące serwisy fact-checkingowe w Stanach Zjednoczonych, w mniejszym stopniu w Europie. W kontakcie z autorem wypowiedzi, organizacja może domagać się wyjaśnienia określonego stwierdzenia i poprosić o poparcie go dowodami.

Wszystkie wypowiedzi sprawdzane przez organizacje fact-checkingowe muszą być opracowane na podstawie pierwotnych i rzetelnych źródeł. Analizy nie mogą bazować na doniesieniach prasowych czy cytowaniu przypadkowych informacji zaczerpniętych z Internetu. Wszystkie źródła informacji powinny być publicznie dostępne lub pozyskiwane w trybie dostępu do informacji publicznej. Dane wykorzystywane do potwierdzenia, czy coś jest prawdą czy fałszem, powinny być nieprzetworzone i występować w oryginalnym kontekście. Możemy wyróżnić kilka typów źródeł w postaci: raportów naukowych, badań instytutów badawczych, danych statystycznych, aktów prawnych oraz badań akademickich. W zależności od tematu wypowiedzi rodzaj źródeł może się zmieniać oraz być poszerzony o komentarz ekspertów.

Źródła:

M. Kilian, Technologia weryfikacji prawdy i kłamstwa w polityce, Warszawa 2017.
L. Graves, Deciding what’s true. The rise of political fact-checking in american journalism, New York 2016.
F. Cherubini, L. Graves, The Rise of Fact-Checking Sites in Europe, Reuters Institute 2016.
Global fact-checking sites, https://reporterslab.org/fact-checking/ [dostęp: 01.04.2019]

Projekt realizowany w ramach środków Ambasady Stanów Zjednoczonych.

Małgorzata Kilian
Pomysłodawczyni Akademii Fact-Checkingu. Specjalistka ds. komunikacji i PR. Ekspertka w dziedzinie fact-checkingu.