Demagog na wyborach samorządowych 2018: co sprawdzimy?

W 6 największych miastach w Polsce: Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu, Poznaniu i Gdańsku, dedykowany każdemu z miast zespół factcheckerski Demagoga będzie monitorować wyborczy wyścig o fotel prezydencki. Już niebawem opublikujemy podsumowania dotychczasowej sytuacji w każdym z miast. Będziemy notować obietnice kandydatów i sprawdzać ich wypowiedzi. Po wyborach przygotujemy raporty podsumowujące kampanię, a także, pozostając na szczeblu lokalnym, będziemy monitorować stan realizacji obietnic wyborczych ogłoszonych w kampanii przez nowowybranych prezydentów. Razem z serwisem MamPrawoWiedziec.pl sprawdzimy również realizację obietnic obecnych prezydentów.

Nowelizacja Kodeksu wyborczego – co się zmieniło?

Jesienne wybory samorządowe odbędą się zgodnie ze znowelizowanym w styczniu bieżącego roku Kodeksem wyborczym. Projekt ustawy autorstwa posłów Prawa i Sprawiedliwości, uchwalony został przez Sejm większością 234 głosów i oprócz zmian w Kodeksie, zakładał również nowe przepisy w ustawach o samorządzie terytorialnym, dotyczące m.in. ustawowego uregulowania instytucji budżetu obywatelskiego, obowiązku transmisji, nagrywania i upubliczniania nagrań sesji rad i sejmików, obowiązku rejestrowania i upubliczniania wykazów głosowań, a także nadania indywidualnych uprawnień kontrolnych radnym odnoszących się do organu samorządu, w którym dany radny zasiada.

Najważniejsze zmiany wprowadzone przez nowelizację Kodeksu wyborczego odnoszące się do wyborów samorządowych to:

1. Ograniczenie głosowania korespondencyjnego. Pierwotnie, projekt zakładał całkowite zniesienie tego mechanizmu. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu, głosowanie korespondencyjne w istotny sposób zwiększa ryzyko nieprawidłowości. Wyborcy powinni oddawać swój głos poprzez akt osobistego uczestnictwa w procesie wyborczym. Prawo do głosowania przysługujące osobom, które z powodów od siebie niezależnych nie będą mogły udać się do lokalu wyborczego zostanie zagwarantowane poprzez instytucję głosowania przez pełnomocnika. Po poprawkach Senatu, ograniczono zakres możliwości głosowania korespondencyjnego do osób niepełnosprawnych o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności.
2. Wydzielenie w ramach obwodowych komisji wyborczych obwodowej komisji wyborczej ds. przeprowadzenia głosowania w obwodzie i obwodowej komisji wyborczej ds. ustalenia wyników głosowania w obwodzie. W myśl nowych przepisów, obwodowa komisja wyborcza będzie składała się z obwodowej komisji wyborczej ds. przeprowadzenia głosowania w obwodzie i obwodowej komisji wyborczej ds. ustalenia wyników głosowania w obwodzie. Do zadań pierwszej z nich będzie należało m.in. przeprowadzenie głosowania w obwodzie oraz czuwanie w dniu wyborów nad przestrzeganiem prawa wyborczego w miejscu i czasie głosowania. Z kolei do zadań drugiej będzie należało m.in. ustalenie wyników głosowania w obwodzie i podanie ich do publicznej wiadomości oraz przesłanie wyników głosowania do właściwej komisji wyborczej.
3. Zmiany dotyczące wyboru wójtów, burmistrzów, prezydentów miast. Nowelizacja wprowadza zasadę dwukadencyjności wójtów, burmistrzów, prezydentów miast. Wprowadzona kadencyjność zgodnie z założeniem będzie miała zastosowanie po raz pierwszy do wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, przeprowadzonych na obszarze całego kraju, zarządzonych w związku z upływem obecnej kadencji organów jednostek samorządu terytorialnego wybranych w wyborach samorządowych, począwszy od 16 listopada 2014 r. – czyli od wyborów mających odbyć się w roku 2018.
4. Zmiany w systemie wyborów do rady gminy. Nowelizacja wprowadziła system proporcjonalny w wyborach do rady gminy. System jednomandatowy pozostał jedynie w gminach liczących do 20 tys. mieszkańców.
5. Wydłużenie o rok kadencji rady gminy, powiatu i sejmiku województwa. Zgodnie z nowymi przepisami, wybory samorządowe odbywać się mają co 5 lat, wobec dotychczasowych 4.
6. Zmiany w składzie Państwowej Komisji Wyborczej. Wprowadzana zmiana, pozostawiając w PKW czynnik „sędziowski” (jeden sędzia Trybunału Konstytucyjnego, jeden sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego) uzupełnia jej skład o osoby rekomendowane przez kluby poselskie (7 osób) – osoby te będą wskazywane przez Sejm i będą musiały posiadać kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego. Wymagania w zakresie posiadania kwalifikacji do zajmowania stanowiska sędziego nie będą dotyczyć osób, która ma co najmniej trzyletni staż pracy na stanowisku prokuratora, Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jej wiceprezesa lub radcy albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo pracowała w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych. Liczba członków powołanych w skład Państwowej Komisji Wyborczej, spośród wskazanych przez jeden klub poselski nie będzie mogła być większa niż 3 osoby. Członkowie Państwowej Komisji Wyborczej nie będą mogli należeć do partii politycznych. Kadencja członków sędziów będzie trwała 9 lat. Kadencja osób wskazanych przez kluby poselskie będzie odpowiadała kadencji Sejmu, z tym że kadencja tych osób wygasać będzie z mocy prawa po upływie 150 dni od dnia wyborów do Sejmu.
7. Nowy szef Krajowego Biura Wyborczego. Nowy Szef KBW ma zostać powołany przez PKW w ciągu 30 dni od dnia wejścia w życie ustawy spośród trzech kandydatów przedstawionych przez ministra spraw wewnętrznych i administracji po zasięgnięciu opinii szefów kancelarii Sejmu, Senatu i Prezydenta.  W przypadku uzasadnionych zastrzeżeń PKW niezwłocznie poinformuje o tym ministra, który przedstawi kolejne dwie kandydatury, również skonsultowane z szefami trzech kancelarii.  Jeśli żaden z kandydatów na Szefa KBW ponownie nie zostanie zaakceptowany, wtedy Szefa powoła minister spraw wewnętrznych. Kadencja Szefa KBW trwać będzie 7 lat. PKW będzie mogła go odwołać przed upływem kadencji w uzgodnieniu z szefem MSWiA. Szef Krajowego Biura Wyborczego nie może należeć do partii politycznej, nie może też być skazany za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego ani za przestępstwo umyślne skarbowe. 21 lutego 2018 r. PKW powołała w swej uchwale Magdalenę Pietrzak na stanowisko Szefa Krajowego Biura Wyborczego, na kadencję w latach 2018 – 2025.
8. Powołanie nowych komisarzy wyborczych. Państwowa Komisja Wyborcza, zgodnie z nowelizacją, powołuje 100 nowych komisarzy wyborczych w terminie 60 dni od dnia wejścia w życie ustawy na 5-letnią kadencję spośród osób mających wykształcenie wyższe prawnicze oraz dających rękojmię należytego pełnienia tej funkcji. Kandydatów na komisarzy przedstawi Komisji minister spraw wewnętrznych i administracji. W przypadku uzasadnionych zastrzeżeń do kandydatów na komisarzy wyborczych, PKW niezwłocznie informuje o tym ministra, który wskazuje nowych kandydatów.  W przypadku niepowołania  komisarzy przez PKW, powoła ich minister.  Komisarze będą między innymi powoływać obwodowe komisje wyborcze i zarządzać druk kart do głosowania. Będą także zwierzchnikami urzędników wyborczych. Od 1 stycznia 2019 r. to komisarze będą dzielić gminy na okręgi wyborcze i obwody głosowania. PKW powołała 98 nowych komisarzy uchwałą z dnia 26 marca 2018 r. i kolejnych dwóch uchwałą z dnia 27 marca 2018 r.
9. Nowe zasady oddawania głosu. Zgodnie z nową definicją znak „X”, stawiany przez wyborcę w kratce na karcie do głosowania przy nazwisku wybranego przez siebie kandydata, to „co najmniej dwie linie”, które przecinają się w obrębie kratki. Dopisanie na karcie do głosowania dodatkowych numerów list i nazw albo poczynienie innych znaków lub dopisków na karcie do głosowania, w tym w kratce lub poza nią nie wpływa na ważność oddanego głosu.

Nowe przepisy w ocenie Państwowej Komisji Wyborczej

Nowelizacja Kodeksu wyborczego wzbudziła ożywioną debatę. Swoje krytyczne stanowiska zaprezentowały między innymi Państwowa Komisja Wyborcza, a także Fundacja im. Stefana Batorego.

W ocenie PKW, nowe przepisy spowodują, że:

• Pierwszeństwo sporządzenia protokołu papierowego przed wprowadzeniem danych z protokołu do systemu informatycznego może generować błędy w obliczeniach i wydłużyć czas ustalenia wyników głosowania.
  Jednym z głównych zadań systemu informatycznego używanego w obwodzie jest wychwycenie błędów matematycznych i wewnętrznej niespójności danych zawartych w protokole. Dotychczas w wyborach, w których w obwodach nie był stosowany system informatyczny, kilkanaście do kilkudziesięciu procent protokołów zawierało błędy i musiały być one zwracane przez komisje wyborcze wyższego szczebla komisjom obwodowym w celu poprawienia.

  Zmiany Kodeksu wyborczego przewidują, że protokół głosowania w obwodzie sporządza się przed wprowadzeniem danych do sieci elektronicznego przekazywania danych (art. 75 § 2a Kodeksu wyborczego).

  Zobowiązanie komisji do wprowadzenia danych do systemu dopiero po sporządzeniu i podpisaniu przez wszystkich członków protokołu głosowania, a nie jak dotychczas projektu protokołu, spowoduje w bardzo wielu przypadkach konieczność sporządzania protokołu po raz kolejny, a w części przypadków konieczność ponownego ustalenia wyników głosowania.

  Ponadto mogą mieć miejsce przypadki, że komisja w ogóle nie wprowadzi danych do systemu informatycznego lub wprowadzi dane inne niż zawarte w protokole (np. błąd w przepisywaniu danych).

• Wzrośnie koszt przeprowadzenia wyborów.
  W rezerwie celowej w budżecie państwa zaplanowanych jest 457 700 000 zł z przeznaczeniem m. in. na przeprowadzenie wyborów samorządowych, na planowane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej referendum ogólnokrajowe oraz ewentualne wybory uzupełniające do Senatu. Kwota ta została zaplanowana przed nowelizacją Kodeksu wyborczego.

  Natomiast z szacunków przeprowadzonych przez Państwową Komisję Wyborczą wynika, że koszt samych tylko wyborów samorządowych wynosił będzie około 600 000 000 zł. W kwocie tej mieszczą się m. in. wydatki na: druk kart do głosowania, wyposażenie lokali wyborczych, sporządzenie spisu wyborców, druk obwieszczeń wyborczych oraz obsługę informatyczną. Wzrośnie również koszt utrzymania administracji wyborczej.

   

Stanowisko Fundacji im. Stefana Batorego w sprawie zmian w Kodeksie wyborczym

Nowe przepisy zostały skrytykowane także w Stanowisku Zespołów Ekspertów Fundacji Batorego. Dostrzegają oni następujące zagrożenia w związku z nowelizacją ustawy:

1. Uzależnienie administracji wyborczej (Państwowej Komisji Wyborczej, Krajowego Biura Wyborczego i komisarzy wyborczych w terenie) od większości parlamentarnej oraz ingerencja władzy wykonawczej w personalną obsadę stanowisk rodzą poważne obawy o niezbędną bezstronność tych organów. Ta bezstronność jest konieczna nie tylko dla organizacji uczciwych wyborów, ale również rzetelnej kontroli finansowania komitetów wyborczych i partii politycznych (PKW podejmuje decyzje dotyczące subwencji budżetowych, które są podstawowym źródłem finansowania partii w Polsce). Przy niskim poziomie zaufania społecznego i wysokim natężeniu konfliktu politycznego nawet zupełnie uczciwa i rzetelna administracja w warunkach znowelizowanego Kodeksu wyborczego nie uniknie posądzeń o manipulacje wyborcze, zwalczanie opozycji i fałszowanie wyników wyborów.
2. Gruntowna zmiana administracji wyborczej na niecały rok przed najtrudniejszymi organizacyjnie wyborami samorządowymi i jednoczesna modyfikacja zasad ich przeprowadzania niosą niebezpieczeństwo kolejnego kryzysu organizacyjnego podważającego sprawność oraz wiarygodność instytucji demokratycznych w Polsce. Pospieszne budowanie nowego aparatu wyborczego grozi jego niekompetencją, a także tworzy grunt dla praktyk klientelistycznych i korupcyjnych. Ustawa nie zabezpiecza przed rekrutacją na stanowiska komisarzy wyborczych osób będących do czasu objęcia tych funkcji aktywnymi politykami i zadeklarowanymi zwolennikami konkretnych stronnictw politycznych. Zważywszy na kompetencje komisarzy, szczególnie te dodane im przez ustawę, rodzi to pokusę nadużywania powierzonej im władzy.
3. Pomimo skrócenia długości list kandydatów, ustawa w dalszym ciągu zakłada prowadzenie wyborów z wykorzystaniem karty zbroszurowanej. Dzieje się tak wbrew jednoznacznym dowodom, że karta do głosowania w takiej formie była jednym ze źródeł kryzysu w wyborach samorządowych w 2014 roku. Wykorzystanie karty zbroszurowanej, zwłaszcza w wyborach samorządowych, może skutkować wzrostem liczby głosów nieważnych oraz preferencją dla listy, która wylosuje numer 1.
4. Brak wystarczającego uzasadnienia dla wprowadzenia dwóch komisji obwodowych: jednej do przeprowadzania wyborów w obwodzie, a drugiej – do ustalania wyników głosowania. Takie rozwiązanie prowadzi do rozmywania odpowiedzialności, wydłuża procedurę liczenia głosów, zwiększa niebezpieczeństwa błędów, a nawet fałszerstw. Poza tym jest to rozwiązanie niezwykle kosztowne.
5. Pomimo zmiany reguł wyznaczania terminu wyborów, nadal zachodzi kolizja jednej z tur wyborów samorządowych ze świętami o wyjątkowej specyfice – 1 lub 11 listopada. Ponadto, zmiana długości kadencji organów samorządu do pięciu lat oznacza, że jesienią 2023 r. wybory parlamentarne i samorządowe odbędą się w tym samym czasie. Taka koincydencja rodzi liczne problemy polityczne i organizacyjne. Ponadto, w ocenie ekspertów Fundacji, zmiana kryteriów ważności głosu poprzez nowy sposób zdefiniowania „krzyżyka” nie jest odpowiedzią na realne problemy, natomiast otwiera pole do oskarżeń o nadużycia (dopisywania, poprawiania treści głosów). Utrudni to jednoznaczną interpretację oddanych głosów i może być źródłem potencjalnych konfliktów w pracach obwodowych komisji wyborczych.

W związku z wejściem w życie 25 maja RODO (Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE ), Państwowa Komisja Wyborcza wystosowała oświadczenie, w którym stwierdziła, że nie ma możliwości stosowania w wyborach art. 52 § 7 i 7a Kodeksu wyborczego (określających zasady prowadzenia transmisji audiowizualnej z lokalu wyborczego, w którym odbywa się głosowanie), które są niezgodne z powołanym rozporządzeniem. Oznacza to więc, że w nadchodzących wyborach nie będzie transmisji z lokalów wyborczych.