W poprzednich tekstach z cyklu „Jak nie dać się manipulacji?” pokazaliśmy, że manipulować da się przynajmniej na trzy sposoby: wykorzystując błędy poznawcze, podsycając emocje i tworząc nieuczciwe argumenty. W tym artykule chcemy wyjaśnić, że do manipulacji można wykorzystać także fakty. 

Zarówno prawda, jak i fakt, według Wielkiego Słownika Języka Polskiego, to coś zgodnego z rzeczywistością. Istnieją jednak sposoby posługiwania się faktami, które prowadzą do zniekształcania rzeczywistości. W metodologii Demagoga opisujemy kilka takich metod. W tym artykule przedstawimy cztery z nich.

Sposób 1. Pomijanie ważnego kontekstu

Do najprostszego faktu można dorobić niesamowitą historię. Weźmy bliznę – sporo osób ma je po operacjach i nieszczęśliwych zdarzeniach. Opowiadanie w  towarzystwie o ich prawdziwym pochodzeniu mogłoby wywołać współczucie lub rozbawienie. Wystarczy jednak pominąć ten ważny kontekst, by budziła podziw. Kto wie – może to ślad po bohaterskiej walce?

Innym przykładem pomijania ważnego kontekstu są nagrania rzekomo dowodzące, że z samolotów rozpylane są chemikalia (tzw. chemtrails). W rzeczywistości są to smugi kondensacyjne – wynik kondensacji pary wodnej. W jednej z naszych analiz ktoś zdziwiony nagłym przerwaniem takiej smugi zapytał sugestywnie: „Ojej… Skończyła nam się kondensacja?”.

Owszem, w zależności od warunków atmosferycznych, smugi mogą się nagle urywać. Jednak pominięcie tego faktu pozostawia nam sugestię, że naukowe wyjaśnienie tego zjawiska jest fałszywe, a smugi są w rzeczywistości śladem po chemikaliach.

Szczególnym sposobem pomijania ważnego kontekstu jest powoływanie się na fałszywe autorytety. Poseł PiS Marek Suski próbował uwiarygodnić tezę, że katastrofa smoleńska z 2010 roku mogła być zamachem. Taką teorię miała potwierdzać „amerykańska administracja”. Polityk nie sprecyzował, że w rzeczywistości chodzi o wypowiedź jednej osoby, która tylko przez trzy miesiące sprawowała funkcję sekretarza obrony USA. Co więcej, dawny sekretarz poparł teorię o zamachu dopiero rok po odejściu z urzędu.

Sposób 2. Wyciąganie fałszywych wniosków

To sytuacja nietrudna do wyobrażenia – rozwodząca się para nawzajem obwinia się przed sądem. Obydwoje zarzucają sobie zdradę. Jedno zwraca uwagę na prowadzenie długich rozmów przez telefon. Drugie – na późne powroty do domu z pracy. To fakty, z których każda ze stron wyciąga fałszywe wnioski. Rzeczywistym powodem, udowodnionym przez spis połączeń i świadectwa przełożonych, mógł być ogrom obowiązków zawodowych.

Podobne przykłady wyciągania fałszywych wniosków z faktów znajdziemy w świecie polityki. Posłowie Suwerennej Polski przekonują, że pieniądze od UE z Krajowego Planu Odbudowy to pożyczka. Rzekomy dowód na to znalazł poseł Sebastian Kaleta, który skomentował zdjęcie potwierdzenia przelewu z tytułem „wsparcie kredytowe” słowami: „Cieszę się, że Pani Minister publicznie prezentuje informację, że KPO to czysta pożyczka”. Owszem, część KPO to pożyczka, ale tylko część – poza widoczną na zdjęciu pożyczkową częścią wypłaty jest jednak także część dotacyjna.

Fałszywie zinterpretować można także wypowiedzi innych osób. Niemiecki minister cyfryzacji i transportu zapowiedział, że jeśli prace nad jedną z ustaw nie zostaną przyspieszone, to będzie zmuszony rozważyć wprowadzenie zakazu korzystania z aut w weekendy. Nie była to zapowiedź zmian, co nie przeszkodziło niektórym osobom ogłosić, że Niemcy już od 1 lipca wprowadzą taki zakaz.

Sposób 3. Cherry picking

Zapewne część z nas, aby pokazać się od jak najlepszej strony, chwaliła się w domu tylko bardzo wysokimi ocenami. Potem rodzice podczas wywiadówki byli zdziwieni, widząc obok tych ocen inne – znacznie niższe. Zmieniało to ogólny obraz naszych edukacyjnych osiągnięć. Świadomie (lub nie) stosowaliśmy cherry picking – wybiórcze przedstawianie danych lub wniosków pasujących do przyjętej tezy.

Z drzew można zbierać także same robaczywe wiśnie, aby pokazać, jak nieudolny jest właściciel sadu. W dyskusji o bezrobociu zrobiła to posłanka Koalicji Obywatelskiej Hanna Gill-Piątek. Aby pokazać, jak źle radzi sobie ówczesny rząd Zjednoczonej Prawicy, wskazała na 19 powiatów, w których bezrobocie przekraczało 15 proc. Pominęła przy tym fakt, że w czasie rządów PiS ogólny poziom bezrobocia spadł z 9,6 proc. do 5 proc. Co więcej, w czasach poprzednich rządów koalicji PO-PSL liczba powiatów z takich wysokim bezrobociem była kilkukrotnie wyższa.

Wybiórcze przedstawianie faktów bywa wykorzystywane także jako narzędzie dezinformacji. W pierwszych tygodniach po pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę w internecie krążył zbiór kilkunastu „faktów, o których się nie mówi”. Mogliśmy się z niego dowiedzieć, ile osób w Ukrainie to nosiciele wirusa HIV oraz że jednym z powodów zwolnienia ze służby wojskowej jest właśnie choroba zakaźna.

Dobranie tych dwóch faktów może prowadzić do wniosku, że każdy ukraiński uchodźca to nosiciel HIV. Tymczasem wyjazd z Ukrainy na początku wojny był możliwy dla mężczyzn także z innych powodów, np. niepełnosprawności czy samotnego ojcostwa.

Sposób 4. Porównywanie danych nieporównywalnych 

Wróćmy do rozmów z rodzicami o ocenach. Aby pokazać nam, że mogliśmy dać z siebie więcej, mogli porównywać nas np. z synami swoich koleżanek. Nie zawsze są to uczciwe porównania. W jednych szkołach nauczyciele stawiają wyższe wymagania – przez to oceny są niższe. W innych wymagania są niższe, przez co łatwiej o wyższą ocenę. Rodzice porównywali więc ze sobą dane tylko z pozoru porównywalne, aby pokazać niekorzystny dla nas kontrast.

Natomiast prezydent Andrzej Duda przedstawiał rządy Zjednoczonej Prawicy w korzystnym świetle – niestety także przy wykorzystaniu nieporównywalnych danych. Aby pokazać, jak bardzo wzrosła liczebność polskiej armii, porównał dawną liczbę żołnierzy zawodowych z aktualną (w dniu wypowiedzi) liczbą wszystkich żołnierzy (czyli także służby kandydackiej, Narodowych Sił Rezerwowych i Obrony Terytorialnej). Gdyby w obydwu przypadkach porównać tylko liczby faktycznie porównywalne (żołnierzy zawodowych lub wszystkich żołnierzy), kontrast byłby znacznie mniej korzystny.

Uważne ucho i oko może uchronić przed manipulacją

Jak widać, zdarza się, że różne osoby w swoich wypowiedziach przedstawiają fakty tak, aby nie oddawały one dobrze rzeczywistości. Uważne słuchanie tych wypowiedzi i znajomość sposobów manipulacji danymi może sprawić, że przyłapiemy kogoś na pomijaniu ważnego kontekstu, na wyciąganiu fałszywych wniosków, na cherry pickingu czy na porównywaniu danych nieporównywalnych.

Polecamy również pozostałe teksty z naszego cyklu „Jak nie dać się manipulacji?”. Ich znajomość powinna zwiększyć uważność na błędy poznawcze, na popularne techniki manipulacji i na nieuczciwe argumenty.

• Jak nie dać się manipulacji? #1 Błędy poznawcze
• Jak nie dać się manipulacji? #2 Popularne techniki manipulacji
• Jak nie dać się manipulacji? #3 Nieuczciwe argumenty