JAK BYŁO?

Ustawą z dnia 18 marca 2016 r. zmieniony został art. 112(3) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, traktujący o możliwości umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej. Do tej pory artykuł ten brzmiał:

“Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej powinno nastąpić po wyczerpaniu wszystkich form pomocy rodzicom dziecka, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, chyba że dobro dziecka wymaga zapewnienia mu niezwłocznie pieczy zastępczej.”

O umieszczeniu w pieczy zastępczej decyduje sąd. Formy pomocy rodzicom dziecka, o których mówi ww. artykuł, wymienione są w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Są one zawarte w art. 8 ust. 1 tej ustawy:

“1. Rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych wójt zapewnia wsparcie, które polega w szczególności na:

1)  analizie sytuacji rodziny i środowiska rodzinnego oraz przyczyn kryzysu w rodzinie;

2)  wzmocnieniu roli i funkcji rodziny;

3)  rozwijaniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziny;

4)  podniesieniu świadomości w zakresie planowania oraz funkcjonowania rodziny;

5)  pomocy w integracji rodziny;

6)  przeciwdziałaniu marginalizacji i degradacji społecznej rodziny;

7)  dążeniu do reintegracji rodziny.”.

Jak czytamy w przepisach tej ustawy, piecza zastępcza jest sprawowana w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców. Jest sprawowana w formie rodzinnej albo instytucjonalnej. Jej rolą, określoną w art. 33 tejże ustawy, jest praca z rodziną umożliwiająca powrót dziecka do rodziny lub, gdy to niemożliwe, dążenie do przysposobienia dziecka oraz przygotowanie dziecka do życia.

Jak wynika z raportu GUSu “Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2014 r.”, w rodzinnej pieczy zastępczej w 2014 r. znajdowało się 57 422 dzieci, a w pieczy instytucjonalnej – 19 229. Dzieci przebywające u rodzin zastępczych stanowiły więc około 75% ogółu dzieci wychowywanych poza rodziną biologiczną. Po raz pierwszy w swoim życiu do rodzinnej pieczy zastępczej trafiło 8,3 tys. dzieci, spośród których 43,1% umieszczonych zostało w rodzinach spokrewnionych. Jak z kolei możemy wyczytać w odpowiedzi na interpelacje poseł Małgorzaty Niemczyk, dane o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej z powodu złych warunków bytowych zbierane są od początku 2015 roku, a w okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2015 r. było 61 takich przypadków.

OBIETNICA ZMIAN W KODEKSIE RODZINNYM I OPIEKUŃCZYM

W warstwie deklaratywnej zmiany w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym zapowiadane były przez Prawo i Sprawiedliwość już w programie partii z 2014 roku w podrozdziale „Polityka rodzinna”, gdzie obiecywano: Skończymy z nasilającą się praktyką zabierania dzieci z domów z powodu ubóstwa rodziców. Wprowadzimy ograniczenia prawne, by takie działania były wykluczone. (str. 111). Również w czasie Konferencji Programowej „Myśląc Polska”, która miała miejsce w dniach 3-5 lipca 2015 roku, Elżbieta Rafalska w części dotyczącej obrony autonomii i integralności rodzin w dokładnym brzmieniu powtórzyła postulat przedstawiony w programie partii. Temat ten poruszony został także przez Beatę Szydło w jej expose z dnia 18 listopada 2015 roku, kiedy to premier zapowiedziała zmianę ustawy, na podstawie której w Polsce zabiera się rodzicom dzieci tylko dlatego, że rodzina ma niskie dochody.

CO SIĘ ZMIENIŁO?

Znowelizowany art. . 112(3) KRO w nowej wersji brzmi:

“ § 1. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej może nastąpić jedynie wówczas, gdy uprzednio stosowane inne środki przewidziane w art. 109 § 2 pkt 1–4 oraz formy pomocy rodzicom dziecka, o których mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, nie doprowadziły do usunięcia stanu zagrożenia dobra dziecka, chyba że konieczność niezwłocznego zapewnienia dziecku pieczy zastępczej wynika z poważnego zagrożenia dobra dziecka, w szczególności zagrożenia jego życia lub zdrowia.

2. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wbrew woli rodziców wyłącznie z powodu ubóstwa nie jest dopuszczalne.”.

Dodaje on wyżej opisany dodatkowy wymóg nieskutecznego stosowania środków przewidzianych w art. 109 § 2 pkt 1-4 KRO przed umieszczeniem dziecka w pieczy zastępczej, a więc:
“§  2. Sąd opiekuńczy może w szczególności:

1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;

2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;

3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;

4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi”

W związku z tym przed ostatecznym odebraniem dziecka potrzebne jest zarządzenie sądu opiekuńczego, nakazujące wykonanie jednej z czynności wymienionych powyżej. Tylko jeśli  wykonanie tej czynności nie przyniesie oczekiwanych skutków, a również pozostałe przesłanki zostaną spełnione, sąd może orzec o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu, dzięki zmianie tego przepisu “rozszerzona zostanie konieczność wyczerpania możliwości, z jakich sąd może skorzystać, zanim zdecyduje się na umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej.” W uzasadnieniu wskazano, iż zmieniane regulacje mogły być stosowane w wyniku odpowiedniej interpretacji danego przepisu już wcześniej, natomiast omawiana zmiana treści artykułu ma na celu jedynie jednoznaczne wprowadzenie ich do ustawy.

Nowelizacja dodaje do art. 112(3) również §2, który wprost stwierdza, że umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej bez zgody rodziców jest niedopuszczalne. Takich regulacji nie było do tej pory w Kodeksie. Uzasadnienie do projektu ustawy tłumaczy te zmiany obowiązkiem pomocy ze strony państwa w przypadkach ubóstwa rodziców, jeśli spełniają oni funkcje opiekuńczo-wychowawcze prawidłowo. Ustawodawca zostawił w tej sytuacji możliwość umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej na mocy art. 100 §1 KRO w przypadku wyrażenia zgody przez rodziców. Przytoczone zostały również dane z apelacji warszawskiej i warszawsko-praskiej (tj. obszarów podległych tym sądom apelacyjnym) za okres od 1 listopada 2013 r. do 31 sierpnia 2014 r. W tym okresie na obszarze apelacji warszawskiej odnotowano 235 przypadków umieszczenia małoletnich w pieczy zastępczej, z czego w dwóch sprawach przyczyną były wyłącznie względy ekonomiczne, w 37 niezaradność życiowa rodziców, w 20 względy ekonomiczne i niezaradność życiowa rodziców. Natomiast w apelacji warszawsko-praskiej stwierdzone zostały cztery przypadki umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej z powodu niezaradności życiowej rodziców i przyczyn ekonomicznych.

OPINIE DO PROJEKTU

Podmioty, do których zwrócono się o zaopiniowanie projektu, a więc Sąd Najwyższy, Związek Powiatów Polskich, Prokurator Generalny, a także Prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarność ustosunkowały się do niego w zaprezentowanych poniżej sposób.

1) W opinii Sądu Najwyższego wskazano, że projektowana zmiana, choć poprawna w swoim zakresie merytorycznym, nie jest regulacją niezbędną i że choć z jednej strony może się ona przyczynić do faktycznej pełniejszej ochrony autonomii życia rodzinnego, to jednocześnie w uzasadnieniu projektu nie wskazano precyzyjnie skali dotychczasowych nieprawidłowości.

2) Związek Powiatów Polskich przedłożony projekt zaopiniował pozytywnie z uwagami. Wskazano między innymi, że niewykluczone są sytuacje, w których władztwo rodziców nad dzieckiem przełożone zostanie ponad jego faktyczne dobro, a jednocześnie może okazać się, że rodzice mogą próbować przerzucać na organy władzy publicznej niczym nieograniczoną odpowiedzialność za zapewnienie środków utrzymania.

3) Prokurator Generalny Andrzej Seremet w przedstawionym stanowisku postulował ponowną analizę projektu na drodze procedury legislacyjnej wskazując, że wprowadzenie przepisu bezwzględnie zakazującego umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej w sytuacji, kiedy powodem jest bieda rodziny, pomija przypadki, kiedy pomimo wyczerpania przewidzianych w prawie form pomocy problem ten nie został wyeliminowany, a pozostawienie dziecka w rodzinie biologicznej powoduje zagrożenie dla jego zdrowia (np. zaburzenia rozwoju fizycznego i psychicznego).

4) Jeżeli chodzi zaś o stanowisko Prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarność, to poparło ono rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Wskazano jednak na konieczność monitorowania współpracy służb socjalnych i kuratorów sądowych w zakresie realizacji nowej regulacji prawnej.

PROCES LEGISLACYJNY

Wnioskodawcą projektu był Minister Sprawiedliwości. Rada Ministrów przyjęła go 21 grudnia 2015 r. Tydzień później trafił on do Sejmu. I czytanie projektu dotyczącego zmian w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym odbyło się 14 stycznia 2016 roku, a uzasadnienie projektu zostało zaprezentowane przez Sekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Patryka Jakiego (str. 132).

10 lutego 2016 roku odbyło się II czytanie projektu (str. 221-224), podczas którego zaprezentowane zostały 5-minutowe oświadczenia klubów. Ich stanowiska przedstawione zostały w poniższej tabeli:

Po II czytaniu projekt ustawy skierowany został do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach w celu przedstawienia sprawozdania.

W trakcie ostatniego, III czytania jedynym posłem, który zabrał głos, był Jacek Wilk z Kukiz’15 i chociaż pochwalił on fakt, że regulacja zmierza w słusznym kierunku, to w jego opinii nie likwiduje w sposób całościowy procedury odbierania rodzinom dzieci z powodu biedy. Co więcej, zgodnie z jego wcześniejszym stanowiskiem, zapis dotyczący stanu zagrożenia dobra dziecka miał rozszerzać przesłanki, w myśl których dziecko może zostać rodzicom odebrane (str. 297-298). Ostatecznie w głosowaniu nr 37, które odbyło się dnia 11 lutego 2016 r., wzięło udział 436 posłów: 409 z nich głosowało za przyjęciem projektu ustawy, dwóch przeciw, natomiast 25 wstrzymało się od głosu. Przeciw zagłosowali jedynie posłowie klubu Kukiz’15 – Piotr Liroy-Marzec i Jacek Wilk. Prezydent podpisał ustawę 23 marca.

Zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym dotyczące odbierania dzieci z powodu ubóstwa zostały zapowiedziane w programie PiSu z 2014 r. oraz w expose Beaty Szydło. Nowelizacja ta została wprowadzona, tak więc obietnice te uznajemy za zrealizowane.

Program PiS: “Skończymy z nasilającą się praktyką zabierania dzieci z domów z powodu ubóstwa rodziców. Wprowadzimy ograniczenia prawne, by takie działania były wykluczone.”– ZREALIZOWANA

Expose Beaty Szydło: “Dzisiaj w Polsce zabiera się rodzicom dzieci tylko dlatego, że rodzina ma niskie dochody. (…) Przeprowadzimy zmiany tej ustawy.” – ZREALIZOWANA