Stowarzyszenie Demagog to pierwsza polska organizacja factcheckingowa. Już od 10 lat weryfikujemy wypowiedzi polityków, sprawdzamy ich obietnice i walczymy z dezinformacją. Jesteśmy zespołem, dla którego fakty mają znaczenie.

Stoimy na straży debaty publicznej. Wierzymy, że wszyscy zasługują na dostęp do zweryfikowanych informacji. To właśnie faktów i najlepszej dostępnej wiedzy potrzebujemy, gdy podejmujemy istotne decyzje – zarówno w polityce, jak i w życiu prywatnym.

W polskim prawie istnieje prawo do informacji. A czy istnieje prawo do prawdy? Jeśli tak, jak możemy je rozumieć? Skonsultowaliśmy temat z ekspertami z zakresu prawa, socjologii i filozofii. A wszystko po to, aby lepiej zrozumieć sens factcheckingowej misji docierania do faktów.

Prawo do (wielu) informacji

Zacznijmy od obecnego stanu rzeczy. W polskim systemie prawnym istnieją regulacje, które zapewniają nam prawo do informacji. Pod tym pojęciem kryje się kilka kwestii. 

Wśród najważniejszych warto wymienić prawa pacjenta do informacji o swoim stanie zdrowia, a także prawa konsumenta do informacji istotnych przy zakupie. Istotne są również prawa strony postępowania do informacji na temat jego lub jej sprawy, np. dostęp do akt sprawy oraz informacje o decyzjach zapadających w sprawie.

Oprócz tego istniejąca od 2001 roku ustawa gwarantuje nam dostęp do informacji publicznej. Skupimy się właśnie na tym prawie, ponieważ takie informacje najczęściej przydają się w naszej redakcji i umożliwiają każdemu obywatelowi kontrolę spraw publicznych.

Prawo do informacji publicznej

Prawo dostępu do informacji publicznej gwarantuje wspomniana już ustawa, a także art. 61 Konstytucji RP, który brzmi następująco: 

Kto ma obowiązek udostępniać informacje? Przede wszystkim centralne organy władzy publicznej (np. ministerstwo, Kancelaria Prezydenta RP), jednostki samorządu terytorialnego (np. urząd gminy), fundusze państwowe i celowe (np. ZUS), służby (np. komendy policji), sądy oraz wiele innych podmiotów wykonujących zadania publiczne (art. 4).

A do jakich informacji mamy prawo? Instytucje muszą dzielić się danymi dotyczącymi takich kwestii jak: plany w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej, zawierane umowy, przyjmowane akty administracyjne, stan majątku publicznego, realizowane inwestycje i wiele innych (art. 6). 

Czy korzystamy z prawa do informacji?

Istnieje kilka kanałów, którymi obywatele mają prawo otrzymywać informacje o funkcjonowaniu państwa. Są to Biuletyny Informacji Publicznej (BIP), wnioski o dostęp do informacji publicznej, udział w sesjach rady gminy i miasta oraz kontakt z urzędem. Więcej na ten temat dowiesz się z innej naszej analizy.

Co więcej, same instytucje nie zawsze wywiązują się ze swoich obowiązków. Przykładowo: według raportu Watchdog Polska tylko nieco ponad połowa (60 proc.) gmin publikowała w BIP listy prowadzonych przez nie rejestrów (np. rejestr umów, rejestr wniosków o dostęp do informacji itp.). Często nie były one kompletne (s. 12). Na problemy z uzyskiwaniem informacji od samorządów wskazuje także raport Najwyższej Izby Kontroli z 2023 roku.

Jak chronić prawo do informacji?

We wstępie wspomnianego powyżej raportu Watchdog czytamy, że: „im więcej informacji instytucje publikują, tym rzadziej obywatele muszą o nie wnioskować”. A w jaki sposób możemy chronić nasze prawo do otrzymywania tych informacji?

Na początek zachęcamy do korzystania z tego prawa: czy to drogą pisanie wniosków, czy przez udział w sesjach rady gminy, czy nawet poprzez – popularne w ostatnich miesiącach – słuchanie posiedzenia Sejmu. Przy tym wszystkim pamiętajmy, że mamy prawo oczekiwać i domagać się od instytucji publicznych udostępniania nam istotnych informacji. Podczas konferencji z okazji 10 lat fact-checkingu w Polsce zwrócił na to uwagę nasz redaktor naczelny – dr Paweł Terpiłowski.

📣 W trakcie Konferencji #RazemPrzeciwDezinformacji #10latFactCheckingu podnieśliśmy także temat dostępu do informacji publicznej, który jest nieodłącznym narzędziem do walki z dezinformacją.

☝️ Od lat walczymy o #jawność i publikację treści, danych i informacji przez instytucje… pic.twitter.com/khsFM8WQk1

— 🔎 DEMAGOG (@DemagogPL) April 18, 2024

A co gdy informacja nie jest dostępna publicznie, a instytucja zignorowała wniosek o jej udostępnienie? Mamy prawo złożyć skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Dokładny poradnik w tym zakresie znajdziesz pod tym linkiem.

W naszej redakcji też mierzymy się z tym problemem. Przykładowo: w ubiegłym roku zaskarżyliśmy do sądu Kancelarię Prezesa Rady Ministrów. Sprawa jest w toku, a więcej o tym pisaliśmy na platformie X. Przeczytaj, co na temat tej sprawy i ogólnie ochrony prawa do informacji ma do przekazania nasz redaktor naczelny:

Prawo do prawdy

Mamy prawo do informacji, lecz czy mamy też prawo do prawdy? Prawda jest jednym z gwarantów zaufania obywateli do państwa. Jako obywatele możemy oczekiwać, że docierają do nas prawdziwe informacje dotyczące instytucji publicznych. Prawda jako uniwersalna wartość pojawia się w preambule najważniejszego aktu prawnego w Polsce, czyli w Konstytucji RP. 

Natomiast samo prawo do prawdy nie jest wprost wyrażone w akcie zasadniczym. Ma jednak silne umocowanie w wielu innych przepisach Konstytucji RP. Przekonuje o tym konstytucjonalistka prof. Monika Florczak-Wątor z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Czy to oznacza, że prawo do prawdy rzeczywiście istnieje w polskim porządku prawnym? Nie do końca. Dr hab. Karol Dobrzeniecki w artykule dotyczącym filozoficznoprawnej refleksji nad wspomnianym prawem wyjaśnia to następująco (s. 4): 

Jak chronić prawo do prawdy?

Już teraz w polskim prawie występuje kategoria tzw. kłamstwa oświęcimskiego. To regulacje, które chronią prawdę na temat zbrodni popełnionych na obywatelach polskich m.in. przez systemy totalitarne. W art. 55 ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej czytamy, że kto publicznie i wbrew faktom zaprzecza tym zbrodniom, podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do lat 3. Pierwszy proces sądowy w tej sprawie odbył się w 1999 roku [1, 2].

Dzisiaj zapewne zgodzimy się, że dużym zagrożeniem dla prawdy jest dezinformacja. Pomysł stworzenia konkretnych regulacji prawnych zakazujących rozprzestrzeniania fake newsów był już rozważany w kilkudziesięciu państwach na świecie [1, 2]. Czy to słuszna droga?

Jak chronić się przed fake newsami?

Przełożenie pojęcia prawdy na język kodeksów okazuje się wyzwaniem – przede wszystkim z powodów definicyjnych oraz dotyczących tego, kto powinien być arbitrem tej prawdy. Zauważmy, jak trudne do zdefiniowania jest pojęcie prawdy – dyskusja sięga co najmniej do czasów antycznej Grecji, a artykuł dotyczący wyrażenia „prawda” w Stanfordzkiej Encyklopedii Filozofii składa się na ten moment z 13 tys. słów i niemal 80 tys. znaków. Dla porównania: artykuł, który teraz czytasz, ma tylko ok. 3 tys. słów.

O trudnościach w uregulowaniu problemu fałszywych informacji na gruncie prawa karnego pisał prawnik i filozof dr Kamil Mamak. Przekonuje on, że pomysłem wartym rozważenia jest karanie propagowania niektórych rodzajów fake newsów (np. w okresie wyborczym lub dotyczących informacji medycznych). Jednocześnie lepszym narzędziem zapobiegania fake newsom są m.in. edukacja, czy uregulowanie sfery cyfrowej (s. 11-13). Jak czytamy (s. 34): 

Czy da się prawnie chronić prawdę?

Na problemy z uregulowaniem prawa do prawdy wskazuje w rozmowie z nami dr Filip Cyuńczyk, socjolog prawa z Uniwersytetu SWPS. Wspomniał m.in. o trudnościach z uchwyceniem i wykrywaniem aktów dezinformacji:

Dr Cyuńczyk wskazuje też na kolejny problem, a mianowicie na sprecyzowanie, kto byłby gwarantem tak sformułowanego prawa do prawdy. Jak zauważył, próba stworzenia tzw. kodeksu walki z dezinformacją wiązałaby się z nadaniem władzy państwowej uprawnień do decydowania o tym, co jest prawdą, a co fałszem.

Więcej na ten temat posłuchasz w wykładzie dr Cyuńczyka w ramach podcastu SWPS.

Moralne prawo do prawdy

Dotychczas nasza dyskusja ograniczała się tylko do prawa stanowionego przez państwo. Już tutaj natrafiliśmy na problemy. Spójrzmy na temat z nieco innej perspektywy i sięgnijmy do etyki. W codziennych sytuacjach odwołujemy się do moralności, gdy oceniamy, czy czyjeś zachowanie było dobre lub złe. Czy tutaj istnieje jasna definicja prawa do prawdy i zasady związane z naruszaniem tego prawa?

Istnieją dwa duże nurty w etyce. Najpierw posłuchajmy konsekwencjalistów, którzy zwracają uwagę przede wszystkim na pozytywne (bądź negatywne) efekty w świecie, wynikające z danego czynu. W świetle konsekwencjalizmu moglibyśmy ocenić, że fake newsy lub kłamstwa są złe wtedy i tylko wtedy, kiedy przynoszą negatywne konsekwencje dla ludzi. Na przykład: gdy fake news dotyczący tematów zdrowotnych przyniesie szkodę lub śmierć osobie, która w niego uwierzyła, to twórcy i internauci udostępniający tego fake newsa byliby za to odpowiedzialni.

Szukamy prawa, a w filozofii tworzeniem norm, powinności i kodeksów w ramach etyki zajmuje się przede wszystkim nurt deontologiczny. W dużym uproszczeniu zwolennicy tego podejścia dużą wagę przypisują powinnościom i obowiązkom, czyli oceniają pojedynczy czyn na podstawie tego, czy został on wykonany z dobrą intencją lub spełnił odpowiednią normę. Zobaczmy, co sądzą przedstawiciele tego podejścia.

Czy korzystamy z moralnego prawa do prawdy?

Za ojca deontologii uznaje się oświeceniowego filozofa Immanuela Kanta. On sam miał absolutyzujące spojrzenie na kwestię prawdy. Jego zdaniem kłamstwo jest niemoralne w każdej sytuacji. Wynika to z postulowanego przez niego imperatywu kategorycznego, który w najprostszej formie brzmi tak: „Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem”.

Fake newsy okazują się wyzwaniem dla tego podejścia. Dlaczego? Bo przynajmniej niektóre osoby udostępniające fake newsy robią to, ponieważ wierzą w ich prawdziwość. Tym samym, nie mają złych intencji i ze swojego punktu widzenia nie kłamią. Nie możemy wprost ocenić źle kogoś, kto nie chciał nas okłamać. Co więcej, fake newsy nie zawsze są czystym fałszem – czasem opierają się na wprowadzaniu w błąd np. przez brakujący kontekst do prawdziwego materiału. Musimy więc uzupełnić naszą regułę o coś więcej niż tylko kierowanie się prawdą.

Prawo do adekwatności

Z naszej dotychczasowej analizy problemu wynika, że precyzyjne wyrażenie prawa do prawdy napotyka na kilka problemów, zarówno na gruncie prawnym, jak i filozoficznym. Pewną drogą wyjścia z tego dylematu, jak zauważyliśmy powyżej, jest myślenie o temacie w kategoriach etycznych. 

Wobec tego w miejsce rozmowy o kodeksach postulujemy prawo do adekwatności, czyli korzystania i oczekiwania od innych odwoływania się do najlepszej dostępnej wiedzy w danym temacie. O zaletach tego rozwiązania przekonuje w serii wykładów dr Marek Jakubiec, prawnik i filozof z Uniwersytetu Jagiellońskiego. W komentarzu dla naszej redakcji wyjaśnia to następująco:

Jak dbać o prawo do adekwatności?

Nawet gdy podczas dyskusji w sieci, choćby o polityce, nie zgadzamy się co do wniosków, to przynajmniej zgadzajmy się co do dostępnych faktów, które stanowią punkt wyjścia do dalszej dyskusji. Tak działa prawo do adekwatności, której warto oczekiwać od siebie oraz od osób, z którymi wchodzimy w interakcję w sieci. To właśnie najlepszej dostępnej wiedzy potrzebujemy, gdy podejmujemy istotne decyzje (np. co do naszego zdrowia, co do wyborów politycznych, co do zakupu konkretnych produktów). Adekwatność to warunek zaufania.

Z racji tego, że adekwatność to wartość, można ją pielęgnować i rozwijać. A o tym, jak uczyć młode pokolenia weryfikowania informacji rozmawialiśmy podczas konferencji z okazji 10-lecia fact-checkingu w Polsce. Z nagraniem zapoznasz się poniżej.

Czy korzystamy z prawa do adekwatności?

W przeszłości w sferze cyfrowej pojawił się pomysł stworzenia zbioru zasad dobrego i bezpiecznego zachowania. To tak zwana netykieta. Zawierało się w niej kilka reguł, takich jak „Szanuj innych w internecie”, „Nie bądź trollem”, „Nie spamuj” czy „Sprzeciwiaj się hejtowi”. 

A jak każdy z nas może chronić fakty? Na przykład poprzez wsparcie fact-checkerów i czytanie ich analiz. Punkt widzenia naszej organizacji precyzyjnie przedstawiła Małgorzata Kilian-Grzegorczyk, prezeska Stowarzyszenia Demagog:

Jak chronić prawo do adekwatności?

Ochrona to nie tylko obowiązki. My sami też mamy prawo otrzymywać dobre i zweryfikowane informacje. Co więcej, możemy się tego prawa domagać od tzw. dużych graczy na rynku cyfrowym, czyli platform społecznościowych (Meta, TikTok, X). O ich odpowiedzialności za walkę z dezinformacją rozmawialiśmy podczas jednego z paneli na konferencji z okazji 10-lecia fact-checkingu w Polsce.

Konkretne wymogi na firmy technologiczne nakłada europejski Akt o usługach cyfrowych. Jednym z celów tego aktu jest walka z dezinformacją. Zabezpiecza on nasze interesy m.in. przez wymóg przejrzystości reklam i transparentności algorytmów. Co więcej, platformy zobowiązały się do tego celu, podpisując Kodeks postępowania w zakresie dezinformacji. Na tej podstawie możemy oczekiwać konkretnych działań na rzecz zabezpieczenia naszego prawa do faktów.

To algorytmy mają wpływ na to, jakie treści do nas docierają. Platformy zajmują się moderacją treści i upewnianiem się, że nie wyświetli nam się na nich coś niepożądanego. A czy wywiązują się dobrze z tego zadania? Z raportu Europejskiej Sieci Standardów Fact-checkingu, opublikowanego na początku tego roku, wynika, że (dyplomatycznie mówiąc) nie do końca.

Szczególnie niekorzystnie pod względem moderowania treści i wykrywania dezinformacji wypadły serwisy X i Telegram, a najmniej działań podejmuje YouTube. Więcej wniosków z raportu przeczytasz w tej analizie.

Dlaczego prawda jest ważna?

Podsumowując, w Polsce dysponujemy już prawem do informacji. Oczywiście, mierzy się ono z wieloma wyzwaniami natury społecznej i politycznej. Z drugiej strony, fact-checkerzy, organizacje strażnicze i przedstawiciele jakościowego dziennikarstwa dbają o to, aby była to informacja dostępna i zweryfikowana. 

Natomiast kwestia prawa do prawdy okazuje się już nieco bardziej skomplikowana. Nie jest ono łatwe do zdefiniowania i egzekwowania, zarówno na gruncie przepisów, jak i zasad etyki. Wciąż jednak warto domagać się prawdy. Pewnym rozwiązaniem jest troska o adekwatność, czyli prawo i obowiązek korzystania z najlepszej dostępnej wiedzy w danym temacie.

Dla podsumowania przywołajmy słowa Hanny Arendt, filozofki i teoretyczki polityki: 

Gdy na znaczeniu traci prawda, rzetelna informacja czy adekwatność, to jako społeczeństwo zaczynamy tracić możliwości rozsądnego wpływania na rzeczywistość. Bez prawdziwych informacji trudno kontrolować działania władzy i podejmować racjonalne decyzje. Dlatego kontynuujemy naszą misję stania na straży faktów w debacie publicznej.